Zniszczenia i zmiany — „Klan czerwonego sorga” Mo Yan — recenzja

7 lipca 1937 roku wojska Cesarstwa Wielkiego Japonii wkroczyły na terytorium Republiki Chińskiej, w której w tamtym momencie toczył się spór o władzę pomiędzy partią komunistyczną a Kuomintangiem — ówczesną partią rządzącą. Pomimo zaatakowania Chin przez inne państwo, spór ten trwał jednak nadal, a najwyższe władze państwowe bardziej angażowały się w niego niż w walkę z japońskim okupantem, doprowadzając do tego, że wojna chińsko-japońska trwała osiem lat, bowiem aż do 2 września roku 1945. Pociągnęła ona za sobą 20-35 mln (istnieją rożne dane) istnień ludzkich po stronie chińskiej, zaś od 480 do 700 tysięcy żyć po stronie japońskiej. Ta wojna — jak również całe towarzyszące jej cierpienie, śmierć i obojętność władzy wobec chińskich obywateli — stały się główną osią Klanu czerwonego sorga autorstwa chińskiego noblisty z roku 2012 — Mo Yana.

Czerwonego sorga nie dostałem, musi nam wystarczyć czerwony ryż 😉.

Klan czerwonego sorga opowiada o losach rodziny chłopaka, którego imienia nie poznajemy — snuje on historię swojego dziadka, babki, a także ojca na kilku płaszczyznach czasowych, jeszcze sprzed czasów wojny aż do kilku lat od momentu jej wybuchu. Choć historia jest nieliniowa i na zmianę opowiada o poznaniu się babki i dziadka, wczesnym dzieciństwie ojca czy jego losach podczas wojny, to fragmentów poświęconych wydarzeniom po wojnie jest mało, a tych opowiadających o głównym bohaterze nie ma praktycznie wcale. Z początku można by uznać, że taka narracja to pozbawiony sensu wybieg, tak jednak nie jest, a Mo Yan ma wszystko doskonale przemyślane.

Na pierwszy rzut oka jest to opowieść o rodzinie z Północno-Wschodniego Gaomi, miejsca najpiękniejszego i najwstrętniejszego, najniezwyklejszego i najpospolitszego, najświętszego i najbardziej zepsutego, najbardziej bohaterskiego i najbardziej łajdackiego (s.10) — być może słowa te brzmią niemożliwie, absolutnie jednak tak nie jest, a rejon, z którego pochodzi rodzina bohatera to miejsce zepsute, pełne bandytów, przemocy i naznaczone złymi wydarzeniami, a zarazem region o przepięknym sorgu i ludziach zdolnych do poświęceń, walk o wolność ojczyzny, honorowych, choć często honorem bandyckim, lecz nie dających sobą pomiatać. To jednak nie tyle obraz mitycznej krainy dzieciństwa — jak chociażby Macondo ze Stu lat samotności — co zebranie w jednym miejscu i uwypuklenie wszystkich chińskich wartości, idei, pragnień i marzeń, które poruszały serca osób ze starszych pokoleń w Chinach, ale także — ich wad narodowych.

Pokazane one zostają przy pomocy niewielkiej grupy postaci, najbardziej jednak widać je u osób z rodziny bohatera. To, jak mogłoby się zdawać, typowe wpisanie losów rodziny w wielką historię, która nikogo nie oszczędza — Północno-Wschodnie Gaomi staje się miejscem wielu partyzanckich walk z Japonią, przymusu budowania obozów dla Japończyków czy wymordowywania mieszkańców chińskich wsi i miasteczek. Mo Yan, choć z reguły operuje pięknym, czasem kwiecistym stylem, podczas fragmentów poświęconych wojnie potwierdza swój kunszt pisarski słowami brutalnymi i dosadnymi, nie szczędząc czytającym opisów wszelkich tortur stosowanych na jeńcach japońskich, a także uczuć tych, którzy muszą brać w tym udział. Co istotne, Mo Yan nigdy nie traumatyzuje czytających całymi opisami — robi ich tyle, ile musi, a resztę pozostawia wyobraźni. Nie jest to jednak okrucienstwo pozbawione sensu — to pokazanie potworności wojny i tego, że nigdy nie prowadzi ona do niczego chwalebnego. Bo choć postaci postępują bohatersko, to ich losy naznaczone są w ogromnej mierze wojennymi traumami, bólem oraz śmiercią i nikt nie wychodzi z tego zwycięsko. Klan czerwonego sorga — choć wychwala bohaterskie czyny, heroizm i walkę o ojczyznę — jest jednak powieścią szalenie antywojenną i pacyfistyczną.

Tyle tylko, że to jest ciągle to, co widać na pierwszy rzut oka. Klan czerwonego sorga jest bowiem również powieścią o pewnym odchodzącym świecie, świecie wartości, dla których nie ma już miejsca we współczesnych (w momencie powstania książki, to jest w roku 1986, choć później pewnie jeszcze bardziej) Chinach — o szerzącym się braku moralności, kulcie pieniądze i zatraceniu w konsumpcji, o braku wiedzy dotyczącej tego, co słuszne i utracie pewnej wewnętrznej siły do przeciwstawiania się. To powieść pełna tęsknoty za tym, co było za czasów dziadków, nie ulegająca jednak mrzonkom, a chcąca czerpać z czasów, w których ludzie mieli wyraźniejszy kompas moralny, nakłaniająca do nieodrzucania tradycji i nieulegania kultowi pieniądza.

Nie bez powodu wspomniałem o Macondo — Klan czerwonego sorga, choć bardzo się od książki Marqueza różniący, w jakiś sposób przywodzi ją na myśl. I nie chodzi tu jedynie o pewne uświęcenie miejsca, z którego się pochodzi, ale również o wojnę, która wywiera na bohaterów piętno tak wielkie, jak ta ze Stu lat samotności — choć wielkie w zupełnie inny sposób. Świat Mo Yana jest równie mocno przesycony magią, co ten Kolumbijczyka, jednak znowu — na nieco inne sposoby. U Mo Yana mniej jest niesamowitości takiej jak latające dywany, a niemal cała magia opiera się na legendach bądź przesądach oraz na zwierzętach, spersonifikowanych lub mitologicznych. Magia również widoczna jest bezpośrednio w sposobie patrzenia postaci na świat — u Marqueza nie wątpiliśmy, że dywan lata, bowiem magia tkwiła bardziej w świecie, zaś u Mo Yana tkwi ona nieco bardziej w perspektywie postaci. Takie przesycenie realizmem magicznym czyni całość nieco baśniową. Nie ma jednak pewności co do tego, czy chiński noblista inspirował się w jakikolwiek sposób kolumbijską powieścią — ta, choć oryginalnie wydana w roku 1974, w Chinach ukazała się dopiero w roku 1984, czyli dwa lata przed wydaniem Klanu czerwonego sorga. Ze wstępu do Bum!, innej powieści Mo Yana, wynika, że wielce on sobie ceni długie, misterne powieści, a choć Sto lat samotności to dokładnie tego typu powieść, nie przywołuje on jej jednak we wspomnianym wstępie. To za mało, aby wykluczyć lub potwierdzić jakiekolwiek inspiracje, niemniej to z pewnością ciekawy trop, który warto mieć na uwadze.

Klan czerwonego sorga to czwarta powieść Mo Yana, którą przeczytałem — nieco słabsza niż moja ukochana Kraina wódki, ale lepsza (znowuż odrobinę) niż Bum! czy recenzowanych w zeszłym roku Żab. Jak większość książek noblisty, ta również pokazuje pewną brutalną prawdę na temat Chin i chińskich dziejów, tym razem poświęcając miejsce głównie wojnie chińsko-japońskiej i związanych z nią okrucieństwami — z tego powodu to najbrutalniejsza z książek Mo Yana, nie zmienia to jednak faktu, że absolutnie warta przeczytania, choć być może odradziłbym lekturę tym osobom, które omijają sceny przemocy szerokim łukiem, nawet gdy ta przemoc nie jest w pełni ukazana.

Moja ocena: 8,5/10

Mo Yan, Klan czerwonego sorga, Grupa Wydawnicza Foksal, Wydanie I, Warszawa 2013

Przekład: Katarzyna Kulpa