W cieniu wiecznej wojny — „Maus. Opowieść ocalałego” Arta Spiegelmana — recenzja

Art Spiegelman od małego wiedział, że jego ojciec Władek, polski żyd, przeżył II Wojnę Światową oraz obozy koncentracyjne wraz z żoną Andzią; matka Arta zdążyła jednak umrzeć, zanim poprosił on ojca o opowiedzenie o swoich i żony losach w latach 1935-1950. Ten, z razu niechętnie, spełnił prośbę syna, a na podstawie jego historii Art stworzył komiks Maus, który — czego w momencie rysowania go nie mógł jeszcze wiedzieć — jest dziś absolutną klasyką powieści graficznych.

Piszę o tym nie bez powodu, bowiem Maus to nie jest jedynie historia żyda, który przeżył II Wojnę Światową, ale również obraz wydobywania tych informacji od ojca, trudności w życiu z nim, a także problemy Arta ze sławą po stworzeniu tego komiksu i problemy w funkcjonowaniu człowieka, który urodził się po Wojnie. Spiegelman pokazuje bowiem, że jej okrucieństwo dotyka nie tylko tych, którzy podczas niej żyli, ale również kolejne pokolenie. Szalenie trudno jest być dzieckiem, które urodziło się po wojnie, na której zginęło rodzeństwo, zwłaszcza z uwagi na poczucie winy, że się przeżyło, ba! — że nie miało się nawet możliwości zginąć. Jest bardzo ciężko sobie z tym poradzić, zwłaszcza gdy ma się ojca takiego jak Władek Szpigelman — człowieka trudnego, który całą wojnę przeżył, ponieważ kombinował jak tylko pomógł i cały czas myślał, co zrobić, aby go nie zabito (oraz oczywiście dzięki szczęściu). Pracując na zwielokrotnionych obrotach, po wojnie nie umie sobie odpuścić, i całe życie udowadnia, że potrafi przeżyć wyłącznie dzięki własnej pracy, pieniądze odkładając na czarną godzinę. Sprawia to, że syn nigdy nie może sprostać ojcu i zawsze się do niego porównuje, zawsze w cieniu zmarłego, idealizowanego brata. Maus to opowieść o problemach obu pokoleń żyjących po wojnie: tego, które ją przeżyło i teraz żyje z traumą oraz poczuciem winy, jak również tego, które nie radzi sobie z przeszłością swoich rodziców. Spiegelman udowadnia, że II Wojna Światowa nie skończyła się w 1945, lecz w głowach tych, którzy ją przeżyli trwa nadal i będzie trwać, dopóki będą żyły osoby, na które miała wpływ, które są w jej cieniu i nie mogą uwolnić się od przeszłości i od poczucia, że mogłoby ich nie być.

Maus to jednak w równej mierze opowieść o okrucieństwie II Wojny Światowej i tego, co się podczas niej działo. Władek opowiada o swoich losach mniej więcej od roku 1935, kiedy to poznał ukochaną Andzię, wspomina, jak stopniowo nazizm rósł w siłę, poczynając od przesiedleń Żydów w Niemczech i bierności policji wobec narastającej przemocy; mówi o pierwszych walkach na froncie, stopniowej likwidacji żydowskich fabryk, tworzeniu gett, a później — powolnej ich likwidacji. Władek przeżył wszystko co tylko było możliwe: od obozów jenieckich, przez getta, aż do obozów pracy, które ledwo udało mu się przetrwać, a pomagał mu zawsze spryt i zdolności oraz zapał do pracy, dzięki którym zmieniał prace, zdobywał koneksje, a w końcu jedzenie i pomoc dla siebie oraz żony. Mimo tego i tak żył w nieludzkich warunkach, wielokrotnie stykał się ze śmiercią i okrucieństwem, a także bezdusznością nazistów, to jednak również obraz okrucieństwa tych, którzy pomagali nazistom i wydawali Żydów za obietnicę pieniądza bądź nie pomagali tym, którym pomoc się nie opłacała, innymi słowy — którzy byli za biedni, aby za nią zapłacić lub za starzy, aby uznano, że warto dla nich ryzykować. Brzmi okrutnie, i tak będzie podczas lektury Mausa: Władek i Andzia będą zdani głównie na siebie, a także na nieliczną pomoc paru dobrych osób, z reguły tych, które mają do stracenia tyle, co i oni.

Całość zachwyca również pomysłem i konstrukcją, a budzi uznanie za rysunki. W poszczególnych rozdziałach Mausa przeplatają się bowiem wydarzenia z przeszłości i chwile, gdy Art prosi o ich opowiedzenie, a potem kończy rozmowę z ojcem; kadrowanie jest proste, acz nieregularne, zaś większe kadry pojawiają się tylko wtedy, gdy coś ma bardziej wybrzmieć. Ponadto każdy z narodów zaprezentowany jest jako inne zwierzę, i tak Żydzi to myszy, Niemcy są kotami, Amerykanie psami, zaś Polacy — świniami. Część ze zwierząt budzi jasne skojarzenia z narodem, który przedstawia (dlatego Szwedzi to łosie, zaś Francuzi — Żaby), a część działa bardziej na zasadzie kodów kulturowych. I tak oto jak koty polują na myszy, tak niemieccy naziści mordują Żydów, a Amerykanie — psy — jako silna, trochę niezależna w ich stosunkach strona przychodzą go zakończyć. Polacy zaś jako świnie są różnorodni, ale absolutnie nie neutralni, i tak część z nich pomaga Żydom, zaś inni żałują, że Hitler ich nie wykończył. Jednak jakby nie patrzeć na poszczególne gatunki zwierząt, to wszystkie właśnie nimi są — zwierzętami — tak jak i my wszyscy — Żydzi, Polacy, Niemcy i Amerykanie — jesteśmy ludźmi. Spiegelman przypomina o tej o prawdzie, na pozór oczywistej, lecz najwyraźniej nie, skoro ktoś, tzn. Hitler stwierdził, że Żydzi bez wątpienia są rasą, ale nie ludzką.

To rzeczy, o których nie można zapomnieć; nie można zapomnieć o tym, jak straszne to były czasy, które miały wpływ nie tylko na jedno pokolenie, i nie można dopuścić do tego, aby się powtórzyły. To także portret, jak wojna zmienia ludzi, odbiera im zdolności racjonalnego myślenia i wypacza człowieczeństwo, sprawdzając ludzi do — nomen omen — zwierząt, które zrobią wszystko, aby przeżyć — będą kombinować i zabijać pobratymców, aby tylko przetrwać, nawet kosztem ich. Trzeba czytać i trzeba pamiętać, że nienawiść zaczyna się łatwo, ale skończyć może się najokrutniej. To czyni Mausa lekturą obowiązkową.

Moja ocena: 8/10

Art Spiegelman, Maus. Opowieść ocalałego. Wydanie zbiorcze, Wydawnictwo Prószyński i S-ka oraz Wydawnictwo Komiksowe. Wydanie drugie, 2016.

Przekład: Piotr Bikont

Tytuł oryginału: The Complete Maus