Dziewczęcość w kleszczach — „Wróżba. Wspomnienia dziewczynki” Agnety Pleijel — recenzja

Szalenie ciężko pisze się o książkach, do których ma się emocjonalny, intymny stosunek. Dla mnie Wróżba szwedzkiej pisarki Agnety Pleijel jest własnie jedną z takich książek, ważną, bo pokazującą trudne, dziewczęce dojrzewanie z perspektywy czasu w sposób na wskroś dojrzały. Doświadczenia narratorki — zwłaszcza z okresu dzieciństwa — to coś, z czym identyfikowałem się niemal całkowicie, zaś choć później nasze doświadczenia coraz bardziej się rozbiegały (koniec końców ja jestem przecież transmężczyzną), nigdy nie stała mi się ona obcą bohaterką; w dodatku jest kimś, w kim mógłbym się zakochać, co czyni Wróżbę jeszcze bardziej mi bliższą. Mimo tego osobistego i emocjonalnego stosunku, sprawiającego, że książka była dla mnie objawieniem, spróbuję o niej napisać, bowiem to absolutnie genialna pozycja i nie trzeba się z bohaterką utożsamiać, aby się książką zachwycać.

Wróżba pokazuje dorastanie narratorki od dzieciństwa do wczesnej dorosłości; jakieś niecałe dwadzieścia lat, może trochę mniej. Bohaterka dojrzewa w na pozór normalnej rodzinie, w której zdawałoby się, że są tylko niewielkie utarczki, pod powierzchnią tego jednak roi się od problemów, z toksyczną matką i uciekającym od problemów ojcem na czele. W takiej sytuacji nigdy nie jest łatwo, zwłaszcza gdy tak jak bohaterka jest się wrzuconą w sam środek konfliktu między rodzicami, którzy z czasem zaczynają grać na jej emocjach, a ich relacje stają się coraz bardziej skomplikowane. W dodatku z nią nie rozmawiają, co powoduje, że mała dziewczynka za konflikt rodziców wini siebie. Nie tylko to jednak czyni Wróżbę to festiwalem niemówienia — rodzice nie rozmawiają z córkami, pomijają niewygodne prawdy, zbywają milczeniem problemy dojrzewania i czynią z bardzo wielu tematów tabu, szczególnie zaś z seksualności, poddawanej również zawstydzaniu i poniżaniu.

Mimo tego bohaterka staje się coraz bardziej świadomą i pewną siebie kobietą, jakby zwalczenie wstydu, który jej narzucono, tylko ją wzmocniło — dorasta do kobiecości, do tego, kim chce być i jaką chce być w miłości. To jeden z przejawów tego, jak feministyczna jest proza Pleijel, na szczęście nie jedyny; autorka doskonale pokazuje tłamszenie pewności siebie dorastających dziewcząt, wpychanie ich w opresyjne role płciowe, uczenie tego, jakie powinny żyć i ich ciężkie próby przeciwstawienia się temu. Widać to zwłaszcza w kontraście z matką narratorki, która zamiast oddawać się pasji, jaką jest muzyka, przebywa w domu, gdzie robi zakupy, zajmuje się praniem, ceruje skarpetki, odkurza i gotuje (s. 26), stąd też narratorka niejako próbuje nie wstąpić na tę drogę i żyć inaczej. Wszystko to jest jednak subtelne; to nic w porównaniu z skłębionymi uczuciami narratorki, nie rozumiejącej z początku co się wokół niej w domu rodzinnym dzieje, a później nadal niepotrafiącej się temu przeciwstawić. To trudna i bolesna proza, która obrazuje, jak bardzo jesteśmy uzależnieni od tego, jak potraktują nas nasi rodzice i jakie mają oni problemy.

Pomimo że wszystkie problemy głównej bohaterki zostały zapoczątkowane przez — niczym przez kamień wpadający do jeziora — problemy w domu oraz stosunek społeczeństwa i jego niebotyczne wymagania wobec kobiet, to są one przyczyną wielu pozornie nie związanych ze sobą problemów, które jak kręgi na jeziorze rozchodzą się po życiu dziewczyny. Konieczność walki o siebie, niezależność, prawo do własnego ciała, jak również wieczne rozerwanie pomiędzy matką a przyjęciami, czyli tłamszącym porządkiem a odkrywaniem siebie, nieradzenie sobie z miłością i związkami, a także utrata pewności co do istnienia Boga tworzą kleszcze, z których bohaterka nie może się uwolnić. Ciągnie ją bezustannie do czegoś więcej, pragnie być kimś więcej, sobą, ale zarazem nie być tą, którą jest teraz i nie żyć takiego życia, jakie żyje teraz; poszukuje swoistego innego świata, innych zasad i nowych dróg, a przynajmniej potwierdzenia, że istnieją. Próbuje stworzyć nową siebie, która zarazem byłaby prawdziwą nią, a nie udawaną, choć zarazem wierzy, że wszyscy noszą maski oraz że składamy się wyłącznie z fikcji, którą tworzymy na swój temat (s. 245); ten dysonans wynika wprost z problemów rodzinnych, z braku stabilności i z tego, że ciągle musi się dostosowywać do jednego lub drugiego rodzica, balansując pomiędzy nimi zamiast być sobą w tej relacji.

Szalenie ważnym aspektem Wróżby jest samotność — samotność narratorki, samotność jej matki, ciotki Ricki czy koleżanki ze szkoły; wszystkie one w pojedynkę muszą mierzyć się ze światem, każda w inny sposób i z różnych przyczyn. W ogóle w Wróżbie pełno jest doskonałych portretów kobiet; to ich proza, a nie mężczyzn, i to one dostają najwięcej miejsca do pokazania swoich emocji, życia czy problemów: bycia porzucanymi przez mężów, samotności tych, które są pewne siebie i siebie świadome czy trudnych relacji z ojcami. Mężczyźni u Pleijel oczywiście również niewolni są od samotności, niemniej to nie na nich skupia się (główna) uwaga autorki. 

Feminizm Pleijel pojawia się również w sposobie, w jaki ona pisze, w tym w języku; nie ma u niej miejsca na tematy tabu, a bohaterka nie wstydzi się opowiadać o orgazmie czy masturbacji. Nie ma tu także uciekania od trudnych sytuacji dojrzewających kobiet, które niejednokrotnie muszą stawiać czoła naruszaniu swoich seksualnych granic przez innych; Pleijel nie oszukuje, lecz pokazuje, jak wygląda kobiece dojrzewanie, z jakimi bólami kobiety muszą się mierzyć, co zaprząta ich myśli oraz w jaki sposób dotyka ich samotność i nieprzystawanie. Co znaczące — słowo feminizm w powieści Pleijel nie pada ani razu, bowiem autorka szczerze pisze o kobietach zgodnie z postulatami feminizmu, dając im pragnienia i możliwości bycia sobą, stawiania granic czy mówienia o własnej seksualności, nie czyni jednak z Wróżby feministycznego manifestu. Pokazuje po prostu, jak jest — jakie seksualne wymagania, niekiedy sprzeczne ze sobą, ma się wobec kobiet, a także jak ogromnej ilości pracy wymaga od nich społeczeństwo.

Proza Pleijel jest również szalenie skondensowana; na tych niemalże trzystu stronach zawartych jest wiele myśli, wiele tez, dużo pełnokrwistych postaci — zwłaszcza kobiecych — i ogrom samotności oraz problemów, od których bardzo trudno jest się uwolnić. To proza do powolnego smakowania i powracania, bowiem odkryć w niej można bardzo wiele rzeczy o rodzinie, przemijaniu, dojrzewaniu, które do końca życia będzie siedzieć w człowieku czy też o kobiecości i jej trudach. Dla mnie prywatnie to objawienie, które zasługuje na powracanie i wielokrotne analizy. Chapeau bas.

Moja ocena: 8/10

Agneta Pleijel, Wróżba. Wspomnienia dziewczynki, Wydawnictwo Karakter, Wydanie I, Kraków 2016
Przekład: Justyna Czechowska
Tytuł oryginału: Spådomen. En flickas memoarer