„Dom i jego głowa”, czyli Ivy Compton-Burnett krótki poradnik prowadzenia wojny (dosłownie) domowej — recenzja

Duncan Edgeworth mieszka wraz z żoną, dwoma córkami oraz bratankiem w bliżej nieokreślonym miasteczku (w bliżej nieokreślonym czasie, choć z racji powstania powieści w roku 1935 można obstawiać lata dwudzieste i trzydzieste XX wieku). Żyją w małej społeczności bliskich znajomych, będących również ich sąsiadami, a tło historyczne, jak również szczegóły z życia zawodowego bohaterów pozostają niejasne. Tak naprawdę w pełni zostaję pokazane jedynie dwie rzeczy: relacje pomiędzy członkami tej rodziny oraz zasady rządzące małomiasteczkową, zamkniętą społecznością, których nie tyle łamać się nie powinno, co których absolutnie nikt złamać nie chce, a przynajmniej nie chce, aby ktokolwiek się o tym dowiedział. Powoduje to, że postacie toczą między sobą oraz sąsiadami gry, ukrywają fakty i dbają o to, aby ich sekrety oraz niezgodne z normami społecznymi wydarzenia nie ujrzały światła dziennego. Jak można się domyślić — nie zawsze im się to udaje, a obraz szamotania się w celu zachowania konwenansów pozostaje niezmiernie fascynujący.

Właściwa akcja rozpoczyna się de facto wraz ze śmiercią Ellen, małżonki Duncana, a wydarzenia nabierają rumieńców dopiero po jego powtórnym ożenku z kobietą w wieku jego córek. Jednakże nie jest tak, że jej pojawienie się jest przyczyną dramatu, a rozwiązanie problemów, które pojawiły się wraz z jej obecnością, tego dramatu końcem. Bynajmniej, wydarzenia toczą się bowiem przez kilka lat, a jedne kłopoty prowadzą do kolejnych. Bezpośrednią przyczyną ich wszystkich jest wprawdzie pojawienie się drugiej żony Duncana (ale osoby, które zakładają, że to będzie typowy motyw złej macochy będą bardzo zaskoczone), jednak ta prawdziwa kryje się o wiele głębiej (to nie spoiler, widać to od pierwszej sceny): w zależnościach rodzinnych Edgeworthów, którzy są absolutnie toksyczne i przemocowe. Nie chodzi tu jednak wcale o przemoc fizyczną, lecz tę psychiczną, która ma miejsce w na tyle dużej liczbie domów, że często pozostaje niezauważona.

Bohaterowie żyją pod jarzmem głowy rodziny, Duncana, w ogromnie patriarchalnych stosunkach, poszukują jednak sposobów na uwolnienie się od niego w sposób symboliczny bądź dosłowny i posługują się w tym celu wszelkimi dostępnymi środkami, z manipulacją i złośliwościami na czele. Rodzinę Edgeworthów  (swoją drogą bardzo znaczące nazwisko) charakteryzują nieustanne sprzeczki, gry na emocjach, przemilczenia i pełne dobrze ukrytego sadyzmu słowa, co jest stworzone w sposób absolutnie doskonały. Ivy Compton-Burnett w ogóle jest mistrzynią dialogu — jej bohaterowie charakteryzowani są z rzadka przez to, co robią, a najczęściej przez to co oraz jak mówią. Niemal wyłącznie dzięki dialogom udaje się jej oddać zależności rodzinne oraz charaktery poszczególnych postaci, i to charaktery nakreślone fenomenalnie oraz zaskakująco.

Jest to o tyle istotne, że niemal wszystkie wydarzenia oglądamy z boku, niczym widzowie w teatrze — wiadomym jest, co bohaterowie mówią, ale jedynie czasem to, co robią, ponieważ bardzo wiele ważnych wydarzeń dzieje się właściwie poza kadrem, a czytający dowiadują się o nich od innych postaci, wraz ze wszystkimi możliwymi przekłamaniami i reakcjami na wydarzenia. Coś takiego nie byłoby możliwe bez doskonałych dialogów, dobrze nakreślonych charakterów i autentycznej chemii pomiędzy postaciami. Zabieg ukrywania wydarzeń i przedstawiania ich czytającym niejako z drugiej ręki pozwala na swoistą grę z nimi — pojawia się jakieś wydarzenie, którego sens bądź przyczynę poznaje się dopiero wiele stron później, gdy bohaterowie zaczną w rozmowie je sobie wyjaśniać (przy czym naprawdę sobie, a nie czytającym), choć można domyślić się części rzeczy przy bardzo uważnej lekturze. Nie jest to jednak powieść do powolnego smakowania, bowiem wciąga szalenie, więc tym łatwiej jest przegapić znaczące chwile czy słowa, które mogą coś sugerować, najczęściej wplecione pomiędzy inne informacje. Co więcej, Ivy Compton-Burnett i tak nie wyjawia wszystkiego, kilka smaczków pozostawiając do rozgryzienia czytającym.

Gra z czytelnikiem grą z czytelnikiem, u Ivy Compton-Burnett jednak nie o to chodzi, a o pokazanie relacji rodzinnych, ich toksyczności czy dbania o pozory, a także amoralności, która kryje się gdzieś w ludziach i odzywa się podczas niektórych bitew w wojnie toczącej się w domu. Dom i jego głowa, jeśli czytany z rozwagą, może przede wszystkim zmusić to refleksji na temat życia rodzinnego i tego, czy i na ile jest ono zbudowane na bliskości — nie tylko życia rodzinnego Edgeworthów, ale również naszego, bowiem wydźwięk całej historii jest bardzo uniwersalny. To powieść, która ukazuje, z jak niskich pobudek czasem działamy i co potrafimy zrobić, aby osiągnąć własne cele. Bierzcie i czytajcie, bo aż żal, że tak mało osób to zna. Choć korzystania z edgeworthowskich sposobów prowadzenia wojny domowej bym odradzał.

Moja ocena: 8/10

Ivy Compton-Burnett, Dom i jego głowa, Grupa Wydawnicza Foksal, Wydanie I, Warszawa 2014

Tłumaczenie: Jolanta Kozak

Tytuł oryginalny: the House and Its Head

Posłowie: Francine Prose

Seria: Nowy Kanon