„Jak podróżować z łososiem", czyli jak zakochałam się w Umberto Eco

Umberto Eco to autor, którego nazwisko kojarzą chyba wszyscy. Ten włoski pisarz, filozof, profesor i felietonista zasłynął z Imienia Róży, powieści historyczno-kryminalnej, której ja jeszcze nie czytałam, głównie dlatego, że widziałam część filmu, a ten mi się nie spodobał (zapewne dlatego, że widziałam tylko jego jedną trzecią i to jedną trzecią środkową). Niemniej w tym roku wydawnictwo Noir sur Blanc wydało zbiór felietonów autora, zatytułowany Jak podróżować z łososiem. Są to teksty, których część ukazała się już wcześniej w tygodniku L'Espresso, a później w zbiorze Zapiski na pudełku od zapałek, zaś część to teksty nigdzie wcześniej nie publikowane. Ja natomiast po raz pierwszy sięgnęłam nie tylko po twórczość Eco, ale i po zbiór felietonów. I moje wrażenia są jak najbardziej pozytywne.

Technicznie rzecz ujmując, Jak podróżować z łososiem to zbiór 45 tekstów, krótkich, zaledwie 3 stronicowych (z nielicznymi wyjątkami), a tytuł każdego rozpoczyna się od słowa Jak, po którym następuje nazywanie czynności, jednak to nie o niej będzie felieton, ewentualnie będzie o niej tylko pozornie. Na ogół tytuł ma związek jedynie z wstępem, a z niego rozwija się temat rozważań Eco, który później płynnie przechodzi w zakończenie, często zabawną puentę, i to dopiero z niej wynika przekaz felietonu, choć zdarza się i tak, że zakończenie jest jedynie podsumowaniem rozważań. Jest to bardzo dobry i ciekawy zabieg, ponieważ nie wiadomo, do czego będzie zmierzał dany felieton, a zamysł autora poznajemy dopiero na samym końcu. Zachwyca geniusz Eco, to, jak potrafi dojść do przekazu, który chce osiągnąć przez ciekawe rozważania wychodzące z wstępu zupełnie o czymś innym niż końcowe przesłanie. Zakładam, że wymyślanie takiej struktury, trzymanie się jej i tworzenie do każdej odpowiedniego wstępu, a następnie przesłania, było czymś wymagającym wiele wysiłku - tym bardziej za formę należą się oklaski.

Godny uwagi jest także fakt, że Eco, zwłaszcza w początkowych tekstach, używa wyliczeń, aby wymienić wszystkie absurdalne przykłady czegoś, służące do ukazania głupoty, braku logiki bądź niewłaściwych elementów pewnego postępowania. Jest to więc także - w obrębie narzuconej sobie formy - również zabawa formą. Tego typu felietonem jest na przykład mój ulubiony Jak wystrzegać się chorób zakaźnych - mistrzowski tekst wymieniający głupie sposoby na to, jak uniknąć zarażenia się czymś, a zarazem krytyka władz i mediów, które podają informacje nieprzydatne nikomu, podana bardzo humorystycznie (również z wisielczym humorem), a przez to wskazująca absurdy i problemy współczesnego świata. Większość tekstów, mimo małej objętości, jest bardzo nośna i potrafi poruszyć więcej niż jeden temat - przykładem niech będzie tytułowy felieton Jak podróżować z łososiem mówiący zarówno o ludzkim zbytnim zaufaniu do komputerów, jak i o problemach związanych z imigracją. Natomiast niektóre, choć gwoli ścisłości nieliczne teksty są stosunkowo lekkie - chociażby Jak wrzucać do kosza telegramy, zaś inne, mimo poruszania tematyki politycznej, są także rozważaniami językowo-literackimi (Jak stawiać wielokropek).

Tematyka felietonów Eco dotyczy zatem kilku rzeczy, jednak w ich obrębie staje się niezwykle różnorodna. Większość z nich jest cudownie ironiczna, czasem wręcz groteskowa, a w związku z tym krytykuje różne rzeczy, zwłaszcza współczesne społeczeństwo, choć także pewne ludzkie wady w ogóle - na przykład przekonanie ludzi o tym, że to środowisko, do którego należą jest Jedyne, Prawdziwe, Starodawne i Akceptowane, a cała reszta ludzi jest w błędzie, zaś ich środowiska czy grupy są mniej ważne. Ponadto autor kpi także z wielu innych rzeczy: urządzenia bibliotek, pracy włoskich urzędów czy biurokracji ogólnie. Jednakże nie wszystkie teksty są ironiczne, niektóre są diabelnie poważne i poruszają bardzo uniwersalne tematy, jak kwestia tego, że ludzkie, chcąc ukryć swoje wady, pokazują siebie w lepszym świetle przez pokazywanie własnej działalności dobroczynnej i rozczulaniem się nad istotami, którym pomagają, co może prowadzić do licznych patologii związanych ze zbytnim wyidealizowaniem obiektu działalności dobroczynnej, który, gdy jest zwierzęciem, może być przecież groźny.

Eco niezwykle interesująco pokazuje i diagnozuje współczesny świat, pokazując na przykład choroby toczące media, w którym człowiek traktowany jest jak istota pozbawiona rozumu, której trzeba najdrobniejsze rzeczy wytłumaczyć, lecz co istotne, on sam się na to zgadza i również przedstawia siebie w takim świetle. Autor prezentuje, jak prasa przeinacza informacje albo jak w wyniku rozwoju programów telewizyjnych ludzie pragną zaistnieć w świecie i stać się choć trochę popularnymi, zaś telewizja oszukuje, że im to daje. Ponadto żyjemy w dobie nadmiaru programów, z czego wynika konieczny dla zdobycia odbiorców przez media i ich zarabiania nadmiar treści, poszukiwanie tanich sensacji, wykorzystywanie powtórek programów, a także podawania odbiorcom setek niepotrzebnych informacji, które i tak ulatują później z pamięci. W sieciowym oceanie z w którym opowiada się nam o wszystkim, o czym opowiedzieć można, gdzie znajdziemy na przykład życiorys ciotki Hammurabiego, mundury żołnierzy wojny siedmioletniej, grupę krwi Napoleona, liczbę zębów, które zostały w ustach Goliata po strzale z procy Dawida - wiedzieć wszystko (lub móc wszystko wiedzieć) oznacza wszystko zapomnieć (lub móc zapomnieć). Nadmiar programów telewizyjnych to jednak nie jedyny nadmiar, który nas otacza, współczesna cywilizacja jest bowiem pokazana jako wymagająca konsumpcyjnego stylu życia i nastawiona na zbytek i materializm, w której ludzie kupują przedmioty świadczące o ich próżności lub gadżety, które tylko nieznacznie ułatwiają im życie, o ile w ogóle. Eco skupia uwagę także na błędach rządzących, nadmiernej poprawności politycznej czy absurdalnym wręcz poszanowaniu praw terrorystów w więzieniach, którzy mają wtedy dostęp do rzeczy i usług, do których "zwykły szary człowiek" dostępu nie ma. To jednak tylko wierzchołek góry lodowej rzeczy, które autor krytykuje, z których kpi i na które otwiera czytelnikom oczy, zmuszając do zastanowienia się nad kondycją współczesnego świata.

Co ciekawe, wiele felietonów znajdujących się w pierwszej połowie zbioru dotyczy krytyki telewizji, natomiast późniejsze teksty dotyczą w większej mierze internetu. Twórczość Eco jawi się więc jako odpowiedź na wątpliwości i zagrożenia pojawiające się we współczesnym świecie i jest komentarzem do nich, jednak dość uniwersalnym, bowiem mówiąc o rozwoju internetu, autor potrafi nawiązać do rozwoju pisma, a także wskazać, że tak jak ludzie nie pogubili siebie w wyniku rozwoju pisma i nadal się rozwijali (obawiano się, że tak nie będzie), tak samo mogą się rozwijać pomimo rozwoju internetu lub inaczej - w każdych okolicznościach mogą się pogubić. W każdych jednak mogą się także odnaleźć, co jest wyjątkowo pozytywną konkluzją patrząc na rozwijający się świat i porównując te idee z ideami wielu tekstów mówiących o technologicznych zagrożeniach. Eco wskazuje, że choć zagrożenia płynące z internetu są oczywiste, to nie wolno od niego odcinać ani siebie, ani dzieci i młodzieży, tak samo jak nie należy odcinać ich od jakiegokolwiek innego zagrożenia, należy natomiast ich uczyć krytycznej postawy wobec - i za pomocą - internetu.

Umberto Eco, po tym jak przeczytałam jego zbiór felietonów, jaki mi się jako pisarz niezwykle erudycyjny, trzeźwo patrzący na rzeczywistość oraz potrafiący ją właściwie i bardzo mądrze ocenić. Ponadto zachwyca również jego warsztat, umiejętność trzymania się narzuconej sobie formy, a także bawienia się nią. Niezaprzeczalnie teksty Eco rozwijają i zmuszają do myślenia zarówno nad stanem współczesnego świata, jak i nad niezmienną ludzką kondycją. Co niesamowite, oprócz tego są ironiczne i pełne kpiny, a nierzadko także utrzymane w lekkim tonie, co gwarantuje ogromną rozrywkę z ich czytania. A ja zakochałam się w autorze i będę musiała niedługo sięgnąć po którąś z jego powieści (dlaczego czekałam z tym aż tak długo?!).

Moja ocena: 7,5/10

Umberto Eco, Jak podróżować z łososiem, Noir sur Blanc, Warszawa 2017