Miłość i zbrodnia w dwudziestoleciu międzywojennym - „Za ścianą" Sarah Waters

Sięgając po Za ścianą Sarah Waters nie odrobiłam pracy domowej: nie wiedziałam do końca jakiego rodzaju będzie to książka. Miałam mgliste przekonanie, że to powieść obyczajowa opowiadająca o latach po I Wojnie Światowej w Londynie, tylko taka w klimacie prozy Jane Austen (ale czemu akurat Austen to nie całkiem wiem) - dużo o społeczeństwie, subtelny wątek romansowy, ale taki, który nie będzie przeszkadzał takiej wybrednej pod względem historii miłosnych czytelniczce jak ja, z tą drobną różnicą, że wątek będzie dotyczył miłości dwóch kobiet, co jest cechą charakterystyczną twórczości Waters. I choć z pewnością bohaterki będą miały pewne problemy (w końcu to zakochane w sobie kobiety i jest początek XX wieku!), to jednak wszystko koniec końców skończy się idealnie. Dlatego przyznaję się bez bicia: nie doceniłam autorki.

Frances Wray mieszka wraz z matką w dużym domu w Champion Hill pod Londynem. Aby go utrzymać, zmuszone są wynająć część domu państwu Barber - Leonardowi i Lilian. Wraz z ich przeprowadzką świat matki i córki staje na głowie - wkraczają do niego nowi, nieznani ludzie oraz nowe zwyczaje, hałasy i muzyka, Frances zaś, z początku niepewna, zaczyna przyzwyczajać się do małżeństwa, zwłaszcza do Lilian, z którą następnie się zaprzyjaźnia. To, co je łączy, ewoluuje jednak w coś więcej niż przyjaźń na przekór matce Frances, Leonardowi oraz społecznym konwenansom. 

Gdy relacja obu kobiet się rozwija, rzeczywiście można mieć wrażenie, że jest to powieść społeczno-obyczajowa z romansem w tle, później jednak prym zaczyna wieść właśnie związek obu bohaterek - to na tym Waters skupia swoje spojrzenie i tym razem to angielskie społeczeństwo pozostaje w tle. Jednak w momencie, w którym można by mieć przesyt miłością Frances i Lilian, Waters sprytnie wprowadza nowy wątek - policyjne śledztwo dotyczące pewnej zbrodni, które zatacza coraz szersze kręgi i w wyniku którego związek bohaterek staje pod znakiem zapytania.

Jednak Za ścianą kryminałem nie jest - to przede wszystkim powieść psychologiczna. Skupia się na charakterach Frances i Lilian, pokazując nieoczywisty rozwój ich relacji, ale także komplikacje wynikające ze śledztwa policji, które ma niebagatelny wpływ na ich związek, dzięki czemu możemy poznać mechanizmy rządzące nimi, jak również ogólne mechanizmy rządzące ludźmi w takich sytuacjach. Waters nie tylko wchodzi w psychikę bohaterek w sytuacjach codzienności, ale także w tych chwilach, w których wszystkie znane elementy rzeczywistości, niejako punkty podparcia, stają się zagrożone. Autorka pokazuje uniwersalne ludzkie zachowania w obliczu strachu (nie tylko na przykładzie Frances i Lilian, ale także na przykładzie innych osób zamieszanych w śledztwo) - złość, pogardę dla oskarżonych, fałsz, tchórzostwo i radość, gdy uda się przeżyć choć trochę spokojnie jeszcze jeden dzień. Jak to podsumowuje jedna z postaci - Nie mieli pojęcia, jak dobroć, odwaga, lojalność topnieją w obliczu strachu. Na początku powieści bardzo łatwo jest określić, jakie charaktery mają bohaterki, później jednak, gdy poznajemy je lepiej, okazuje się, że nie znaliśmy ich w pełni i jest tak aż do prawie samego końca książki. Nawet po zakończeniu, gdy już wie się o Frances i Lilian wszystko, co tylko można wiedzieć, trudno jest ująć ich charakter w słowa, nazwać istotę ich charakteru. Tym samym autorka doskonale pokazuje jak trudną i niejednoznaczną istotą jest człowiek, często skomplikowaną prawie nie do opisania, nawet (albo tym bardziej) dla osób, które dobrze ją znają. Jednak nie tylko psychologia postaci czyni je tak ciekawymi - Waters ma niesamowity talent do tworzenia bohaterów, z którymi po prostu można się zżyć. Ja sama kilka dni po skończeniu książki złapałam się na myśleniu o tym, co mogłoby się dziać z postaciami dalej, również z tymi drugoplanowymi, a to zdarza mi się niezmiernie rzadko.

Elementy dotyczące społeczeństwa angielskiego są tłem do relacji bohaterek, ale tłem przedstawionym bardzo dobrze, dokładnie i autentycznie. Jest rok 1922 - wojna niedawno się skończyła i jest jeszcze w sercu wszystkich ludzi, którzy stracili na niej bliskich i często pozostawieni są teraz samym sobie. Wiele osób po wojnie straciło pracę i poczucie sensu, walczyli bowiem o coś, co nie przyniosło realnej zmiany, a jedynie śmierć tym, którzy byli im drodzy. Jak podsumowuje to Frances, musimy zweryfikować swoje oczekiwania. Już nie liczą się wielkie sprawy. Mam na myśli głoszone wielką literą hasła, za które poległo tylu z naszego pokolenia. Lecz dzięki temu zaczęły liczyć się drobiazgi, prawda? Jednak część żołnierzy przeżyła, są oni natomiast często pozostawieni samym sobie; okaleczeni nie mają możliwości zdobycia pracy, a tym samym zarobku, państwo zaś nie daje im żadnej pomocy. Większość z nich musi żebrać, więc ulice roją się od takich ubogich, a przecież jeszcze młodych, weteranów, jednak działają także organizacje dobroczynne, w których działa na przykład matka Frances. Ponadto następują przetasowania klas, rozwija się feminizm, kobiety mogą już mieszkać samotnie, rozwód jednak jest dobrze widziany tylko u kobiet z wyższych sfer. Pewne rzeczy jednak się nie zmieniają się nigdy - ludzie są zawsze łasi sensacji i chętni do podpatrywania cudzej krzywdy. Nie zmieniają się także relacje między nimi, zarówno w małżeństwie, jak i w przyjaźni. Wszystkie kobiece przyjaźnie tak wyglądały: brały się z niczego i ruszały galopem. Waters, opowiadając o czasach dawnych, pokazuje, że ludzie w gruncie rzeczy zupełnie się nie zmieniają - jedyne, co się zmienia, to nauka i okoliczności, na ulicach nie ma już bowiem weteranów, ale zawsze znajdą się ludzie gotowi do obrzucenia innych obelgami.

Książka Sarah Waters romansem nie jest, jednak ten, kto czytałby ją tylko dla relacji i miłości dwóch kobiet, również byłby zadowolony: bohaterki są autentyczne, każda jest zupełnie inna, a między nimi rzeczywiście iskrzy. Nie ma najmniejszych wątpliwości, że takie kobiety mogłyby istnieć naprawdę, a ich relacja mogłaby się (prawie) dokładnie tak samo rozwinąć, nie jest to bowiem cukierkowa historia miłosna, tylko związek dwóch dojrzałych (psychicznie, nie wiekiem) kobiet, które mają swoje wady, popełniają błędy, kłócą się, ale i - jak w prawdziwym życiu - szukają kompromisu. Tym samym powieść doskonale wpisuje się także w nurt literatury LGBTQIA, nie pozostając jednak jedynie w nim.

Dodatkową zaletą powieści jest język Waters: przyjemny, o ładnie wplecionych porównaniach, takich jak ostatnie takty snuły się jak nici z rozprutej tkaniny, pozostający jednak wyjątkowo lekkim - przez książkę płynie się jak spokojną rzeką, podziwiając widoki, i ma się wrażenie, że dopiero co się rozpoczęło, czyta się jedynie chwilkę, a tu nagle jest się już daleko.

Za ścianą Sarah Waters to doskonała powieść psychologiczna, kładąca nacisk zarówno na relacje głównych bohaterek, jak i na ogólne ludzkie zachowania w obliczu strachu. Ponadto autentycznie prezentuje miłość pomiędzy kobietami oraz społeczeństwo angielskie na progu zmian po I Wojnie Światowej, dzięki czemu przynależy również do gatunku powieści historycznej.  Książkę Waters czyta się wyśmienicie - zachęcam do lektury, zwłaszcza fanów subtelnej prozy psychologicznej.

Moja ocena: 7/10.

Wszystkie cytaty zaczerpnęłam z powieści Sarah Waters zatytułowanej Za ścianą, Wydawnictwo Prószyński i S-ka, Warszawa 2015