„Czarodzicielstwo" Terry'ego Pratchetta, czyli o mądrościach płynących z rozrywki - recenzja

Fantasy, jak również cała fantastyka, traktowane jest z reguły jako literatura lekka, czyli rozrywkowa, zatem niekoniecznie rozwijająca. Z tym, że jest lekka, w zależności od autora można polemizować, z tym, że rozrywkowa absolutnie się zgadzam, ale dla mnie rozrywką jest zarówno fantasy, jak i klasyka francuskiej literatury, dlatego z mojego punktu widzenia nie jest to dobra charakterystyka. Natomiast rozwijanie to w ogóle specyficzna kwestia, na której temat można by dużo powiedzieć, ale skupiając się na kwestii przesłania płynącego z książek fantastycznych, pewnie dużo osób stwierdzi, że go nie ma. I rzeczywiście czasem ono nie występuje, natomiast Czarodzicielstwo sir Terry'ego Pratchetta jest z pewnością książką lekką, na pewno rozrywkową, ale z całą pewnością nie jest to powieść pozbawiona pewnego przekazu.

A co to za bezy pod książką? Nie wyglądają normalnie, może wcale nie są z masy bezowej...?

W Świecie Dysku rodzi się czarodziciel, ósmy syn ósmego syna ósmego syna, czyli mag potężniejszy niż inni, nie muszący uczyć się magii z ksiąg, mogący rzucić cały świat na kolana... dosłownie. Przybywa on do miasta Ankh-Morpork, aby zostać nadrektorem Uniwersytetu Magicznego i przy okazji zmienić świat. A ponieważ Pratchett jest w gruncie rzeczy szalenie logiczny, kończy się to wybuchem wojny oraz nadejściem Apokralipsy. W to wszystko zaplątuje się znany z poprzednich części (choć nie wiem, czy takie określenie jest zasadne, bowiem z tego co wiem wiele osób sięga po Świat Dysku w kolejności innej niż kolejność wydawania powieści) mag Rincewind, którego talent magiczny jest bliski zeru, Conena, czyli barbarzyńska wojowniczka fryzjerka, mój ukochany Bagaż (krwiożerczy kufer z nóżkami), do których później dołączają młody barbarzyński heros Nijel Niszczyciel oraz Kreozot, bogaty i dążący do prostoty szeryf Al Khali, będący również poetą. Razem próbują się uratować i przetrwać jak najdłużej, co w świecie, w którym magia zaczyna się panoszyć i zmieniać strukturę świata staje się jeszcze trudniejsze niż zwykle.

Pratchett, jak to on, jest niezwykle żartobliwy i ironiczny, a choć czasem jego humor jest wyjątkowo sytuacyjny, to część jego spostrzeżeń bawi zawsze: Bohaterowie zwykle posiadają umiejętność biegania na oślep po walących się pałacach, których prawie nie znają, ratowania wszystkich i wydostawania się na moment przed tym, jak cała budowla wybucha lub zapada się w bagnie. Siła humoru autora, którą widać na przykładzie tego zdania, tkwi w obnażaniu absurdów naszego świata czy też jego popkultury. Pratchett zauważa nielogiczne zasady, którymi rządzą się liczne książki lub filmy i bezlitośnie je wykorzystuje do tego, aby kpiąc bawić i w pewien sposób krytykować. Sam nie korzysta z takich chwytów, więc jego bohaterowie potrafią się zgubić albo pomylić, natomiast jeżeli mają szczęście, to jest ono w jakiś sposób logiczne i wytłumaczalne. Jednak wymyślając wszystkie zabawne sytuacje Pratchett wyjawia również wielką wyobraźnię, objawiającą się także w sferze językowej: Przypadkowy rozbłysk magii zmienił pobliską ścianę w arszenikowe bezy. (Arszenikowe bezy! No co za cudo!).

Pratchett to jednak nie tylko humor i kpina z książek fantasy i naszego świata, ale właśnie liczne mądre przemyślenia, wplecione delikatnie w fabułę czy też pokazanie mechanizmów działania pewnych zjawisk, z czego płynie nauka. W Czarodzicielstwie gro uwagi skupia się na totalitarnej władzy, którą zaprowadza czarodziciel - autor pokazuje jak do niej dochodzi i czym się ta władza cechuje. Zauważa, że odbiera się ludziom możliwość sprzeciwu, w zamian dając prawa w innych kwestiach i możliwość rządzenia, na którą wszyscy, a zwłaszcza ludzie z małą władzą, są łasi, szczególnie gdy im się wmówi, że ową władzę mają za małą. Wprawdzie nie jest to analiza powstawania totalitarnej władzy jak w typowych dystopiach, jednak z drugiej strony któż tego oczekuje? Prawdę powiedziawszy pratchettowska analiza również dużo daje, a wchodzi do głowy zupełnie niepostrzeżenie między jedną zabawną sytuacją a drugą. Skierowanie spojrzenia na magów to jednak nie jedynie skupienie się na władzy totalitarnej, ale również pokazanie walk o władzę i tego, jak dużo mogą pogorszyć dobre intencje władców przekonanych o własnej nieomylności: nie ma nic straszniejszego od kogoś, kto koniecznie chce wyświadczyć światu przysługę.

Jednak władza totalitarna to nie jedyny temat, na którym skupia się Pratchett - bardzo istotna jest także refleksja na temat tego, co decyduje o tym, że człowiek jest tym, kim jest - herosem, magiem, poetą lub kimkolwiek innym. Autor pokazuje, że wbrew temu, o czym przekonana jest większość ludzi, jest to tylko wewnętrzne przekonanie danej osoby: Nie pojmował, dlaczego koniecznie trzeba umieć czarować, aby być magiem. Przecież wiedział, że sam jest magiem - wiedział z absolutną pewnością. Umiejętność czarowania nie miała z tym nic wspólnego. Była tylko dodatkiem, nie określała człowieka. Niezaprzeczalnie jest to prawda i przyznaję, że mnie ta kwestia powieści absolutnie kupiła. Jest ten temat również w jakiś sposób pełen nadziei: Talent określa, co człowiek robi. (...) Nie określa, kim człowiek jest. Znaczy, w głębi duszy. Kiedy wiesz, kim jesteś, możesz dokonać wszystkiego. Z tym również wiąże się nauka Pratchetta, że należy pamiętać o tym, kim się jest, zawsze być sobą i nie polegać na opiniach innych w tych kwestiach.

To jednak nie jedyne refleksje autora, ma on ich całe mnóstwo, pozostałe są natomiast wyeksponowane w mniejszym stopniu niż te dwie. Czasem jest to tylko jedno błyskotliwe zdanie, często żartobliwe, a zarazem pokazujące pewną prawdę, jak na przykład Początki obyczaju ginęły w pomroce dziejów, co było nie gorszym od innych powodów, by go podtrzymywać. Ponadto pojawiające się przemyślenia dotyczą tego, że rzeczy definiowane są przez pełnione funkcje, ale pokazywane są również okropieństwa, gdy ludzie zabijają się bez zastanowienia. I jest tego jeszcze wiele, wiele więcej.

Jeśli miałabym się do czegokolwiek przyczepić, byłaby to fabuła powieści - jest ona bowiem skonstruowana dosyć prosto i nie wnosi się na szczyty intryg, służy głównie pokazaniu pewnych zjawisk, zakpieniu z innych i wywołania salw śmiechu. Nie jest to może jakaś duża wada, ale przyznaję, że na początku nie mogłam wgryźć się w powieść i miałam poczucie, że nie jest ona tak dobra ani tak wciągająca jak pozostałe książki Pratchetta. Było to jednak wrażenie tylko z początku książki i później zniknęło, a w zamian pojawiła się naprawdę dobra zabawa.

Jak zatem widać, literatura lekka i rozrywkowa może być również pełna przemyśleń, czego najlepszym przykładem jest właśnie Czarodzicielstwo sir Terry'ego Pratchetta, powieść niosąca bardzo dużą zabawę, ale również liczne mądre spostrzeżenia i nauki. Jeśli ktoś zna już prozę tego autora, to nie muszę go chyba przekonywać do sięgnięcia po tę jego książkę, zaś osoby jeszcze nie znające Świata Dysku do przeczytania tej książki zachęcam (albo jakiejkolwiek innej z uniwersum).

Moja ocena: 6,5/10