Szachowa symfonia życia, czyli „Obrona Łużyna" Vladimira Nabokova

Czasem zdarzają się książki tak dobre, że nie znajduje się w swoim słowniku słów, które mogłyby dobrze oddać zachwyt na ich temat, ewentualnie znajduje się tylko takie słowa, których nie powinno się wypowiadać publicznie. Niekiedy zdarza się też książka, po przeczytaniu której nie wiadomo, od czego zacząć pisanie, tak jest misterna, skomplikowana i doskonała, a przy tym niesamowicie lekka w czytaniu i odprężająca, więc bez świadomości, że czyta się coś wybitnego, mogłoby się to skończyć zupełnym niezwracaniem uwagi na ważne elementy. Tak. Obrona Łużyna pióra Vladimira Nabokova to własnie taka książka.

Bohaterem jest tytułowy Łużyn, z początku mały chłopiec, a później arcymistrz szachowy. Człowiek, który od początku życia wykazuje ogromny talent do gry w szachy i bardzo szybko zaczyna żyć tylko nimi, odsuwając od siebie szkołę i życie rodzinne, a jeżdżąc po świecie od turnieju do turnieju, na których zdobywa wielką sławę w świecie szachistów. W pewnym momencie jednak w życiu Łużyna pojawia się kobieta, a niedługo potem zaczyna on mieć problemy psychiczne mające związek właśnie z grą w szachy. (Jednak nie choroba psychiczna jest głównym tematem powieści; nie jest to, jak pisze na okładce wydawnictwo, utwór o (...) narastającym obłędzie, a co istotne, sam Leszek Engelking w posłowiu dołączonym do książki również to stwierdza, lecz mimo tego wydawnictwo właśnie tak książkę opisuje).

Drugim i równie ważnym bohaterem Obrony Łużyna są szachy - to one, nawet gdy nie zaznaczają się podczas wydarzeń, stanowią filar powieści. Przyrównane są one do życia, a ilekroć Łużyn myśli o pewnych wydarzeniach, zamiast je opisać, opisuje grę w szachy lub coś związanego z nią: stopniowo zaczęło mu się wydawać, że kombinacja jest jeszcze bardziej skomplikowana, niż początkowo sądził, że spotkanie z Pietriszczewem jest tylko kontynuacją czegoś i że trzeba szukać głębiej, zawrócić, rozegrać na nowo wszystkie posunięcia życia od choroby do balu. Tym samym, jeśli życie to szachy, to człowiek jest zaledwie pionkiem (We śnie znowu nie miało się spokoju, bo rozpościerały się tam znowu sześćdziesiąt cztery kwadraty, wielka szachownica, po środku której dygocący i zupełnie nagi stał Łużyn, wielkości pionka i wpatrywał się w niejasny układ olbrzymich figur, garbatych, wielkogłowych, koronowanych), a jednak Łużyn próbuje obronić się przed grą, w której jest zarówno pionkiem, jak i przeciwnikiem, jednakże nie znając układu figur, nie potrafi, zdawałoby się, wypracować żadnej obrony; batalia z życiem wydaje się być nie do wygrania, a człowiek wydaje się być jedynie istotą bez żadnej mocy sprawczej czy siły, która pozwoliłaby mu na walkę z losem i wygraną z przeznaczeniem.

Szachy w Obronie Łużyna to jednak nie tylko życie, ale i sztuka (co jest bezpośrednim przełożeniem poglądów Nabokova, wielkiego miłośnika tej gry bogów), porównywana w powieści do muzyki wielokrotnie i na różne sposoby - to Łużyn jest brany za muzyka, a to sam, podczas swojego największego pojedynku szachowego odczuwa grę jako muzykę: Potem ni stąd, ni zowąd łagodnie zaśpiewała struna. To jedna z sił Turatiego zajęła linię diagonalną. Od razu jednak i Łużynowi zabrzmiała jakaś melodia. Na mgnienie rozedrgały się tajemnicze możliwości, a potem znów zapadła cisza: Turati cofnął się i sprężył. To, że szachy są sztuką, wyrażane jest porównaniem do muzyki, niemniej są one sztuką równoważną jak muzyka. I choć to przez nie Łużyn popada w znamiona obłędu, to zarazem to one są dla niego ucieczką od codzienności i wyższym światem, światem wręcz ponadmaterialnym, co pokazuje także fakt, że uwielbiał on grać na ślepo, nie patrząc na szachownicę, a jedynie słuchając o tym, jakie ruchy wykonuje przeciwnik - nie trzeba było mieć do czynienia z widzialnymi, słyszalnymi, dotykalnymi figurami, które swoim dziwacznym urzeźbieniem, swoją drewnianą materialnością zawsze mu przeszkadzały, zawsze wydawały się ordynarną ziemską otoczką cudownych, niewidzialnych szachowych mocy. Dla Łużyna ucieczka w szachy jest jedyną obroną przed nieuchronnością świata, a tym samym cała sztuka jawi się jako sposób na poradzenie sobie z okrucieństwami losu.

W Obronie Łużyna bardzo ważna jest jednak także rodzina i bliscy, którzy próbują odciągnąć głównego bohatera od szachów, a tym samym od popadania w chorobę, wynajdując mu różne rozrywki, proponując wyjazdy, zabierając na przyjęcia i zachęcając do licznych lektur. Zdawałoby się to właściwym postępowaniem wobec słabego psychicznie Łużyna i teoretycznie powinno budzić w czytelniku aplauz dla takiej postawy, jednakże pojawia się pewne podejrzenie z tyłu głowy, każące wątpić, czy bliscy rzeczywiście powinni odciągać artystę od jego sztuki i pasji, nawet jeśli jest dla niego chorobliwa. Szachy, a zatem pośrednio i sztuka, niesamowicie powiązane są także z miłością i erotyką, zarówno przez okoliczności, w których Łużyn uczy się grać w szachy (od kochanki ojca), jak przez stosunek Walentinowa, protektora szachowego Łużyna, który miał wreszcie swoistą teorię, w myśl której rozwój talentu szachowego związany jest u Łużyna z rozwojem popędu płciowego, że szachy stanowią osobliwą transmutację tego pociągu, a także na jeszcze wiele innych sposobów, których nie podobna tu wszystkich wymienić, warto jednak zwracać na nie uwagę czytając.

Gra w szachy jednakże jest nie tylko tematem przewodnim powieści, ale również motywem, na którym osadzona została struktura jej fabuły. Jak zresztą pisze sam Nabokov we wstępie, sytuacje szachowe występują w Obronie Łużyna również jako sposoby, zgodnie z którymi postępują po sobie pewne wydarzenia - sam autor to tłumaczy, zwracając uwagę na te ruchy fabularne (czyli przeniesienie ruchów szachowych do struktury powieści), których ktoś nieobyty w szachach (jak ja) na pewno nie dostrzeże. Jednakże są także te elementy konstrukcji książki nawiązujące do szachów, które bez najmniejszego problemu może dostrzec każdy, dostrzega je bowiem w pewnym momencie sam Łużyn, zauważając, że jest przeciwnikiem, ale również elementem w grze szachowej, której to sytuacji i ruchów zaczyna wypatrywać w swoim życiu, a stosując jego klucz, czytelnik sam może je zauważyć, nawet gdy Łużyn chwilowo czegoś nie dostrzega. Wzbudza to przeogromny zachwyt, bowiem do stworzenia tego Nabokov musiał przemyśleć strukturę powieści w każdym, nawet najmniejszym stopniu, a wszystkie wydarzenia, które wyglądają tylko i wyłącznie na rozwinięcia fabuły po to, aby nie była ona pusta, jak na przykład to, co Łużyn dostrzega na spacerze za szybą salonu fryzjerskiego, okazują się niezwykle ważne dla dalszej fabuły i struktury powieści. Wprawdzie nie wyłapanie kilku elementów nie sprawi, że powieść i klucz strukturalny staną się mniej zrozumiałe, niemniej aby dostrzec wszystkie elementy i móc wszystko przeanalizować, trzeba naprawdę zwracać uwagę na każdy, nawet najmniejszy szczegół. A przygotowanie całej struktury i fabuły powieści, aby stworzyć coś takiego, zasługuje na przeogromne uznanie.

Obrona Łużyna jawi się jako niezwykle misterna powieść zarówno o życiu, w którym człowiek jest jedynie marionetką oraz przeciwnikiem losu, z którym wygrana jest niezwykle trudna, jak i o sztuce, czyli tym, w czym można szukać ukojenia i ucieczki przed trudami życia. W książce w parze idą ze sobą wspaniale skonstruowana, pełna niuansów fabuła oraz piękny, lecz nietrudny w odbiorze język, a lekturę można analizować na wiele różnych sposobów. Obrona Łużyna to literatura najwyższych lotów, a tym samym jedna z najlepszych książek, jakie przeczytałam w tym roku.

Moja ocena: 9,5/10

PS. Nie myślcie sobie, że jestem taka mądra i sama do tego wszystkiego doszłam - ta recenzja nie byłaby tak dokładna, gdyby nie genialne posłowie Leszka Engelkinga, do którego przeczytania po skończeniu książki gorąco zachęcam. Zwraca on tam także uwagę na przebogatą symbolikę i wprowadza ciekawy kontekst powstawania postaci Łużyna.