„Samotność Portugalczyka" Izy Klementowskiej - o smutku na skraju Europy

Jak osoby śledzące blogowego Facebooka już pewnie wiedzą, byłam w tym roku na wakacjach w Portugalii. Żeby wiedzieć coś więcej o kraju, w którym będę mieszkać przez dwa tygodnie, a nie jedynie znać dania serwowane w restauracjach czy typowe pamiątki turystyczne, postanowiłam przeczytać o nim reportaż. I tak oto sięgnęłam po Samotność Portugalczyka Izy Klementowskiej, książkę stosunkowo małą, składającą się z zaledwie 24 tekstów, z których niektóre są zaledwie kilkustronicowe. Wiadomo, że ilość nie równa się jakości, a mała książka może być bardzo bogatym dziełem, jednak w tym przypadku niestety tak nie jest.

Autorka skupia się na różnej tematyce, z której wyłania się obraz współczesnej Portugalii, dla której niezwykle ważna jest jej historia w XX wieku - to ona ukształtowała obecną sytuację w kraju. W latach 30 ubiegłego wieku do władzy w kraju doszedł António de Oliveira Salazar, którego rządy były autorytarne, pełne prześladowań i uwięzień ludzi mających inne zdanie na temat państwa niż ówczesna władza. Po upadku reżimu Salazara do władzy doszli komuniści, którzy byli tylko nieznacznie lepszą opcją niż dyktator. Gro reportaży skupia się właśnie na tamtych czasach - na atmosferze za czasów rządów Salazara, na prześladowaniach komunistów w tamtym okresie i na Rewolucji Goździków, która obaliła autorytarną władzę następcy Salazara, Marcela Caetano - w reportażu Lekcje pana Ferreiry poznajemy wręcz historię całych rządów Salazara i jego następcy w pigułce, natomiast Bażant przybliża osobę Salazara od nieznanej ludziom, prywatnej strony. Jeszcze inne jest Gorące lato opowiadające o czasach po obaleniu władzy autorytarnej, kiedy zaczęli rządzić komuniści, konfiskujący majątki ogromnej ilości ludzi, konfiskujący w sposób bezprawny i brutalny - przez wyganianie z domów uprzednich właścicieli z dnia na dzień.

W pokazaniu historii Portugalii kryje się niestety największy minus książki. Wprawdzie jeśli ktoś tak ja nie wie nic o Portugalii i nie nastawia się na duży zastrzyk wiedzy płynący z książki, to może być całkiem zadowolony (choć ja nie byłam), jeżeli jednak ktoś liczy na ogrom wiedzy i rzeczywiste przybliżenie historii kraju, to będzie zawiedziony. Samotność Portugalczyka zarysowuje bowiem wiele tematów, każdy jest w jakiś skrótowy sposób pokazany, ale zarazem tylko skrótowy, pozwala zatem jedynie zorientować się w temacie. Oczywiście książka nie jest ani nie miała być pozycją historyczną, ale uważam, że historii Portugalii w XX wieku powinno być poświęcone więcej miejsca lub wiedza o niej powinna być przekazana w inny sposób. Tutaj jednak są to tylko ogólne informacje pozwalające zorientować się w historii Portugalii, zaś od książki pretendującej do bycia rzetelnym reportażem wymaga się trochę więcej.

Na szczęście historia to nie jedyny temat książki, więcej miejsca jest poświęcone współczesnej kondycji Portugalczyków, która jest zaprezentowana o wiele lepiej. Z reportaży wyłania się obraz ludzi samotnych, bojących się życia, nierozliczonych z kolonializmem i czujących duży żal po tym, że kiedyś byli potęgą, a teraz są małym krajem na skraju Europy w cieniu wielkiej Hiszpanii, z którą zresztą zawsze mieli problem. Dlaczego my, Portugalczycy, wiecznie za czymś musimy tęsknić? Za światem innym niż Portugalia. Bo kimże my jesteśmy - wejściem do Europy czy jej ujściem? Czy stoimy plecami do Europy, a twarzą do reszty świata, czy odwrotnie? Jednak Portugalczyków cechuje nie tylko smutek i melancholia, ale także otwartość, komunikatywność i empatia, ateizm oraz szacunek do religii, rodzinność i samotność.

Niezwykle ważną częścią współczesnej Portugalii jest jej wielokulturowość. Z jednej strony Portugalczycy są bardzo otwarci na nowych ludzi, również imigrantów, ponadto w ich kraju mieszka wielu ludzi, którzy pochodzą z byłych kolonii, ale zarazem widać rasizm i problemy imigrantów, którzy nie mogą znaleźć dobrze płatnej pracy i czują się tak, jakby niektórzy Portugalczycy patrzyli na nich jak na złodziei, ponadto każda grupa o odmiennym pochodzeniu i kolorze skóry lubi trzymać się razem. Klementowska zarysowuje ten problem całkiem dobrze, pokazuje opinie zarówno osób pochodzących z Portugalii, jak i imigrantów, a każdy z nich ma swoje racje, przez co problem rasizmu jawi się jako skomplikowany i trudny do rozwiązania. Choć gwoli ścisłości niektórzy z imigrantów czują, że Portugalczycy są bardzo otwarci, tolerancyjni i zadowoleni z tego, że ktoś wybrał właśnie ich kraj na nowy dom. Jak to podsumowuje imigrant Karim: Mam wrażenie, że to ostatnie miejsce na ziemi, w którym wszyscy mogą mieszkać obok siebie w zgodzie. 

Jednak tym, co robi największe wrażenie w Samotności Portugalczyka jest forma, a szkoda, bo w przypadku reportażu treść powinna stać z nią przynajmniej na tym samym poziomie. Klementowska do zaprezentowania pewnych rzeczy przytacza portugalskie słówka albo zestawia losy dwóch postaci, każdej poświęcając krótkie fragmenty reportażu, a dopiero na końcu łącząc ich losy czy też poświęca stronę na wypisanie najpopularniejszych imion, które nadawane były dzieciom w latach 1960-2013, z czego wniosek trzeba wysnuć samemu. To, że autorka bawi się formą reportażu, co wychodzi jej bardzo dobrze, jest najlepszym elementem książki, tym samym szkoda, że Klementowska nie przyłożyła się tak samo do języka - nie jest on tak samo poetycki jak ten Nataszy Goerke ani tak samo prosty i bezosobowy jak u Justyny Kopińskiej - tkwi gdzieś po środku, z bardzo wyraźnie zarysowaną osobą reporterki, a jej styl jest niestety jedynie poprawny i nie wzbudza zachwytu, zaś czasem wręcz lekko nuży.

Mam wrażenie, że największym problemem książki jest jej objętość i język, ponieważ forma i zaprezentowanie charakteru Portugalczyków oraz ich współczesnych problemów wychodzą autorce naprawdę dobrze. Niestety historia opisana jest skrótowo i gdyby poświęcone jej było więcej miejsca, prawdopodobnie wyszłoby to książce na dobre, zwłaszcza gdyby przesunąć gdzieś akcenty językowe, w stronę prostszej lub bardziej kunsztownej formy. Samotność Portugalczyka miała być chyba o wszystkim, co w Portugalii ważne, a to poskutkowało potraktowaniem zbyt wielu tematów po łebkach. Niestety otrzymujemy pozycję niezłą, ale na pewno nie wybitną, która zawiedzie miłośników Portugalii, a spodobać się może tylko osobom o znikomej wiedzy na temat kraju, które poszukują jedynie wielu informacji w pigułce, jednak nawet to nie jest gwarantem zadowolenia, a zważywszy na to, że książka nie jest tak reklamowana, takie osoby i tak raczej po nią nie sięgną. Jeśli jednak komuś zależy zdobyciu na niewielkiej wiedzy na temat tego kraju, to może ją przeczytać, zwłaszcza że to niestety chyba jedyna pozycja poświęcona Portugalii jako całości na polskim rynku.

Moja ocena: 5,5/10

Wszystkie cytaty pochodzą z Samotności Portugalczyka Izy Klementowskiej, Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2016, wydanie II.