„Agonia dźwięków" Jaume Cabré albo o okrucieństwie ciasnych umysłów

Jak osoby pamiętające lub śledzące to, jak wygląda mój Plan czytelniczy na obecny rok zapewne wiedzą, wypełnianie go nie idzie mi najlepiej. Przeczytałam na razie niewiele z tych książek, które zaplanowane były i z reguły wybieram pisarzy spoza jakiejkolwiek z moich list. Na szczęście teraz miało miejsce coś innego, sięgnęłam bowiem po książkę autora, którego twórczość miałam poznawać w 2018 roku, czuję się więc poniekąd usprawiedliwiona. Mowa o Jaume Cabré i jego ostatnio wydanej w Polsce powieści, aczkolwiek piątej przez niego w ogóle wydanej, która pierwszy raz ukazała się w Hiszpanii w 1984 roku, czyli o Agonii dźwięków.

Brat Junoy jest zakonnikiem pełniącym posługę spowiednika w klasztorze La Ràpita. Znajduje się w nim Zakon Cysterski Ściślejszej Obserwancji w Całkowitym Ubóstwie, a mniszki praktykują pokutę i umartwienie, polegające na ograniczeniu jedzenia, ciągłym noszeniu włosiennicy, biczowaniu ciała czy przerywaniu snu na niepozwalające się wyspać modlitwy. Ponadto mniszki mają tzw. Zwyczajnik, czyli Księgę Zwyczajów, ważniejszą dla nich niż Reguła Zakonu (to ona powinna być istotniejsza) i ustanawiającą liczne zasady funkcjonowania na co dzień, takie jak konieczność naprawiania ubrań aż do momentu, kiedy naprawdę nie będzie już co naprawiać, słuchanie starszych mniszek i absolutne posłuszeństwo wobec nich, zasady chodzenia, trzymania rąk i ustawiania głowy, a także przymus milczenia. W związku z tym Klasztor jest pokazany jako bardzo opresyjna przestrzeń, gotowa wyrwać z człowieka miłość i inne uczucia międzyludzkie dla ślepego posłuszeństwa, braku tajemnic i prywatności niewykluczającej ogromu samotności, bowiem nawet na przyjacielskie pogawędki trzeba mieć zgodę. La Ràpita jest miejscem, które dusi człowieka, czego skutkiem jest skandal z powodu bliższej relacji dwóch nieradzących sobie z samotnością nowicjuszek, siostry Clary i siostry Rosalii, a w niego zamieszany jest właśnie brat Junoy.

Akcja powieści dzieje się dwutorowo - poznajemy wydarzenia, które miały miejsce podczas procesu brata Junoya, czytamy, jak z problemami związanymi ze skandalem i procesem próbuje sobie poradzić biskup Maurycy oraz dowiadujemy się, jakie wydarzenia działy się w klasztorze. Taka konstrukcja gwarantuje skupienie się na poznawaniu przyczyn tego, czego skutek (proces) już znamy i na przyglądaniu się motywom oraz emocjom postaci w to zamieszkanych, w tym właśnie brata Junoya. A do ukazywania emocji w sposób prosty, a mimo to celny Cabré ma talent, tak samo jak ma go do zarysowywania istoty charakteru danej postaci w kilku zdaniach.

W całej historii niezwykle istotna jest muzyka - to z powodu uwielbienia do niej brat Junoy dostaje posługę w tak odległym, odosobnionym i pełnym milczenia klasztorze, jakim jest La Ràpita, ponieważ nikt z księży nie rozumie miłości Junoya do muzyki i uważa ją za coś, co przewyższa jego miłość do Boga. Odbierane jest mu prawo do wielbienia Boga w ten sposób, zaś jego talent nie może się rozwijać. Tym samym Agonia dźwięków staje się opowieścią o braku tolerancji i zrozumienia dla odmiennego człowieka, historią braku empatii i ciasnoty umysłów, uważających, że jest tylko jeden słuszny sposób robienia czegoś, tym boleśniejsza, że to Kościół - instytucja mająca szerzyć miłość - jest tej empatii pozbawiona. Nie jest to jednak krytyka Kościoła, a jedynie ostrzeżenie dotyczące ciasnoty umysłu. Dla człowieka takiego jak Junoy, pokazującego swoją wiarę za pomocą muzyki i muzyką ułatwiającego ludziom spotkanie z Bogiem, w dodatku gotowego do obstawiania przy swoim i niepoddawania się, nie ma miejsca w świecie takim jak ten, który nie chce i nie potrafi zrozumieć innego spojrzenia i odmiennej perspektywy. Człowiek odstający od innych, a zwłaszcza szerzej myślący, jest więc skazany na samotność oraz swego rodzaju przegraną. Śledząc emocje brata Junoya widać również to, jak sąd próbuje go łamać, w wyniku czego robi on jedyną rzecz, którą może - zamyka się w sobie i szuka ukojenia we wspomnieniach dotyczących muzyki oraz ogólnie w dźwiękach, a tym samym pełna ich agonia staje się czymś niewykonalnym, bowiem człowiek skazany na karę i odsunięty od tego, co kocha, zawsze ma przynajmniej pamięć, w której może się skryć, a tego nikt nie jest w stanie mu odebrać.

Cabré, pisząc o procesie i pokazując działania biskupa Maurycego zwraca uwagę także na problemy dotyczące władzy. Obrazuje on przedstawicieli Kościoła jako ludzi dążących do wyższego stanowiska, biorących udział w licznych intrygach i manipulujących innymi, a nie jako tych, dla których drogowskazem powinna być miłość i wiara (jednym z wyjątków jest Junoy). Istotna w całym procesie jest także Dorotea, matka przełożona zakonu w La Ràpita, niegdyś poetka, której talentu nie dostrzeżono, co pozwala sugerować, że również z tego powodu, choć nie tylko dlatego, stała się ona nieczuła, oschła i pozbawiona ciepła, nie pozwalająca bardziej otworzyć zakonu na świat. Klasztor staje się miejscem konfrontacji pomiędzy nią a Junoyem, ponieważ ona dąży do jak największego umartwiania i pokuty, a on w imię zdrowego rozsądku nie chce się na to zgodzić. Starcie między nimi, w którym na wyższej pozycji stoi matka przełożona, zaś on, spowiednik, nie ma nic do powiedzenia wobec postawionej wyżej osoby, staje się zatem krytyką władzy oraz pokazaniem tego, że wiara to nie sztywne wypełnianie reguł, ale coś bardzo osobistego. 

W ramach procesu Jonoya oraz jego sporu z Doroteą pojawia się jeszcze niezwykle istotny temat zła i diabła. Zakonnice traktują bowiem diabła jako byt osobowy, zdolny do realnego i materialnego wpływu na rzeczywistość, przykładowo gaszenia świecy, Junoy natomiast uważa, że diabeł to pojęcie symboliczne, (...) symbolizuje obecność zła albo, inaczej rzecz ujmując, brak dobra, ale nie trzeba go personifikować, bo może stać się pułapką dla prostych umysłów. Tym samym nie jest to coś, co można spotkać i z czymś można porozmawiać, jest natomiast określeniem tego, co ludzie robią, gdy zamykają się na drugiego człowieka we wszystkich możliwych znaczeniach, a zatem to także prawda nieskażona ludzkimi wątpliwościami. Zło działa za pomocą pychy, a to ona cechuje zarówno Doroteę, jak i księży, w tym biskupa, dzięki czemu Cabré zdaje się mówić, że to właśnie ona, wraz z ciasnotą umysłu, jest nośnikiem zła.

Wszystko to jest bardzo dobrze zaprezentowane, jednak na mnie w Agonii dźwięków największe wrażenie zrobił warsztat Cabré, jego sposób pisania i forma powieści: podzielenie jej na siedem części (czyli tyle, ile jest grzechów głównych, ale niestety nie udało mi się obalić ani potwierdzić hipotezy, jakoby kolejne części odpowiadały kolejnym grzechom; jeśli ktoś to zrobi, proszę koniecznie dać mi znać), głównie trzyrozdziałowych, otwieranie każdej z części pasującym cytatem z Pisma świętego oraz pisanie fragmentów z Księgi Zwyczajów zakonu między każdym rozdziałem.

Jeśli mowa o warsztacie Cabré, to zachwyca również stosowany przez niego język, zwłaszcza we fragmentach poświęconych muzyce i dźwiękom, które opisuje on dość sugestywnie - Na tle początkowego dialogu fortepianu i skrzypiec pewny siebie, beznamiętny, zgrzytliwy głos sekretarza księdza biskupa już od kilku minut odczytywał dokument, który, jak się wydawało, miał kapitalne znaczenie dla przebiegu procesu. Obrońca pospiesznie notował, a brat Junoy przeszedł teraz do partii wiolonczeli, która powtarzała z dostojną powagą motyw wprowadzony wcześniej przez skrzypce. Ponadto Cabré w rewelacyjny sposób potrafi przechodzić z czasu, w którym toczy się akcja, do czasu, w którym dzieje się to, o czym ktoś opowiada, sprawnie manewrować pomiędzy słowami kilku bohaterów w obrębie jednego zdania, przy okazji oddając chaotyczność myśli postaci, z której perspektywy dzieje się dana sytuacja: Zamilkła, bo poczuła, że coś ją ściska w gardle, i nagle usłyszała swój głos, ja również, Claro, ojcze, powiedziałam tylko ja również, i wtedy siostra Clara mocniej się do mnie przytuliła i obie zaczęłyśmy płakać; naprawdę nie rozumiem, jak to się stało, jakbyśmy straciły wolę; jakby w jednej chwili prysło długo tłumione napięcie; nie wiem, ojcze, może to dlatego, że byłam zaskoczona, kiedy się przekonałam, że siostrze Clarze dolegało to samo co mnie, ja też czuję się samotna, trudności mnie przerastają, ale ja wcale nie chcę stąd odejść, ojcze! Chcę złożyć śluby, choć nie zawsze jest mi łatwo; oczywiście, córko, ja to rozumiem, jedno nie ma nic wspólnego z drugim. (A przy okazji jaki to piękny obraz wątpliwości, ludzkiej słabości i zdenerwowania!).

Agonia dźwięków katalońskiego pisarza Jaume Cabré jest dziełem bardzo dobrym, poruszającym tematykę wiary, ciasnoty umysłu, okrucieństwa władzy oraz istoty zła. Z żalem jednak stwierdzam, że choć powieść jest tak dobra, nie było w niej zarazem nic, co poruszyłoby mnie jakoś głęboko, a jedynymi rzeczami, które naprawdę mnie zachwyciły, były forma i język powieści. Niemniej fakt, że nie poruszyła mnie głęboko nie oznacza, że nie poruszy tak kogoś innego, bowiem emocje, które może wywołać to rzecz jasna coś bardzo osobistego. Dlatego książkę polecam, tym bardziej, że nawet w przypadku, w którym nie dotknie ona emocjonalnej sfery danej osoby, nadal pozostaje naprawdę dobrą i wartą poświęconego jej czasu powieścią, a lektury absolutnie się nie żałuje.

Moja ocena: 6,5/10

Jaume Cabré, Agonia dźwięków, Wydawnictwo Marginesy, Warszawa 2017. Tłumaczenie - Anna Sawicka.