Jedna rasa, polska rasa*, czyli „Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną” Doroty Masłowskiej — recenzja

Młody mężczyzna zwany Siwym, mieszkający wraz z matką i bratem oraz spędzający czas na piciu alkoholu, braniu narkotyków i seksie z kobietami dowiaduje się, że rzuca go dziewczyna, niestety informację tę przynosi mu jej koleżanka, a nie ona sama. Znajoma informuje go również o tym, że w mieście toczy się wojna, tytułowa wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną. Te dwie informacje stają się kołem zamachowym całej powieści, prowadząc od jednej alkoholowo-narkotycznej libacji do drugiej, a w ich tle nieustannie pozostaje przemoc oraz opozycja do wszystkich, którym się w życiu powodzi oraz którzy są inni niż Siwy i jego znajomi. 

Siwy to stereotypowy przedstawiciel grupy mężczyzn niewykształconych, którzy stosują przemoc w chwilach konfliktu, spędzają czas na imprezach, traktują kobiety przedmiotowo oraz nie pracują, ale w zamian żądają od państwa pieniędzy. Winę za swoją biedę widzi on w bogactwie osób wykształconych, które chce wypędzić z kraju, a władzę oddać w ręce rolników, którym wymyśla zupełnie niemożliwy do zrealizowania plan gospodarczy. Nie widząc w sobie odpowiedniej siły sprawczej, szuka poczucia przynależności w grupie ludzi takich jak on, stojących w opozycji do bogatszych niż on, wykształconych i mających pracę. Siwy i jego kumple sprzeciwiają się zarówno mgliście rozumianemu zachodowi, jak i wrogim im Ruskim, z którymi prowadzą tytułową wojnę, jednak na czym ona ma polegać — nie wiadomo. Nie jest to zresztą ważne, liczy się poczucie siły w grupie i samo wrogie nastawienie, które tylko ewentualnie może skończyć się bójką.

Wątpliwość wzbudza jednak pokazanie Siwego jako przedstawiciela tej grupy — z jednej strony powieść została wydana w roku 2002, więc nie mogę się wypowiadać na podstawie własnego doświadczenia (miałem sześć lat) na temat tego, co charakteryzowało ją wtedy, z drugiej strony współcześnie z pewnością nie charakteryzują jej poglądy uznawane przez jej przedstawicieli za lewicowe (Siwy stwierdza, że takie ma, częściowo błędnie zresztą), charakteryzuje ją natomiast wyśmiewanie tego, co lewackie. Ponadto Siwy, choć nie ma na tyle dużego wykształcenia, aby wyrażać się poprawnie (oraz sądzi na przykład, że blizny są dziedziczne, a dziecko dziedziczy materiał genetyczny wszystkich partnerów seksualnych matki), ma nadzwyczaj dużą świadomość zagrożeń kapitalistycznego świata, co zupełnie do siebie na pasuje, tak samo jak poglądy antykapitalistyczne rzadko chodzą w parze z rasizmem i dyskryminacją osób z niepełnosprawnościami (to znaczy mogą, ale musi to mieć sens, a jego tu zabrakło). Toteż cała postać Siwego jest tak właściwie bardzo mało realna; jeżeli ewentualnie — w co szczerze wątpię — ta grupa społeczna wyglądała w ten sposób w 2002 roku, to jej obraz mocno się zdezaktualizował (co w takim razie przestaje być wadą, jako że cechą grup społecznych są ich przemiany).

Niezwykle ważną funkcję w powieści Masłowskiej pełni język, który jest przy okazji jedyną prawdziwą zaletą powieści. Doskonale stylizowany na mowę osoby niewykształconej i skłonnej do przemocy, stanowi idealne wykorzystanie wyjątkowo chaotycznego strumienia świadomości do pokazania kłębiących się w głowie myśli i uczuć, które wyolbrzymione są jeszcze przez nadmiar alkoholu i narkotyków. Może czytać się to z pewnymi trudnościami, jednak z pewnością wykonanie jest rewelacyjne:

Pyta dlaczego siedzę twarzą do ściany. Mówię, czy gdybym siedział przodem, to może by coś zmieniło, tak? Może by tu Magda ze mną była, tylko siadam przodem, a ona przylatuje, i sru mi na kolana, włosami na twarz, wkłada sobie moją rękę wewnątrz ud, jej pocałunki, jej miłość. Mówię, że nie. Nie i nie. Nie zgadzam się. Gdyby nawet chciała tu przyjść, bym powiedział: nie zbliżaj się, nie dotykaj mnie, śmierdzisz. Śmierdzisz tymi facetami, co cię dotykają, jak nie patrzysz i myślisz, że nie wiesz, że cię dotykają. Śmierdzisz tymi fajkami, co od nich bierzesz, co cię częstują.

Niestety to koniec zalet, bowiem kolejnym problemem powieści Masłowskiej jest fabuła, a raczej — jej brak. Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną osadza się właściwie na kilku wydarzeniach, a pozostały tekst to jedynie otoczka, przemyślenia głównego bohatera, które na początku są ciekawe, jednak później krążą w kółko wobec tych samych tematów, nie wnosząc nic nowego. Są one również ogromnie rozwleczone, tak jak rozwleczone są opisy przeżyć Siwego, toteż przez większość powieści właściwie nie dzieje się nic i jest to jedynie przerost formy nad treścią. Co gorsza, w pewnym momencie fabuła zupełnie zmienia swój charakter na surrealistyczny i burzący czwartą ścianę, bowiem bohaterką powieści staje się młoda maturzystka i pisarka Masłoska, mówiąca Siwemu, że to co go spotyka jest napisane, a nie dzieje się naprawdę. Ten zabieg, choć ciekawy, nie służy jednak zupełnie niczemu w kontekście całej powieści, tak jak prawie do niczego nie służą późniejsze wydarzenia, ani nie pasujące zbytnio do początku książki ani do fragmentów z Masłoską.

Z tego powodu całość traci już zupełnie sens, bowiem gwoli ścisłości wcześniej również nie miała go za dużo, jako że z tego (nieudanego) sportretowania grupy społecznej, której przedstawicielem jest Siwy, tak właściwie nic nie wynikało, może oprócz przekazu, że przemoc do niczego nie prowadzi. W kontekście końcowych wydarzeń jest to również obraz uczucia przemijania, jednak tego uczucia, które dotyka przede wszystkim osoby dorastające i czujące, że nie pasują do dorosłych; nie są to uczucia Siwego, lecz Doroty Masłowskiej, które przez niego przemawiają. Wychodzi z tego mało udany debiut, którego jednak nie warto zupełnie odrzucać, bowiem stanowi preludium do — z tego co wiem — bardziej udanej twórczości autorki. Osoby chętne aby poznać całość twórczości Doroty Masłowskiej mogą przeczytać, bowiem pomimo wad jest to jeden z tych debiutów, które składają obietnicę, że kolejne książki będą lepsze.

Moja ocena: 2,5/10

Dorota Masłowska, Wojna polsko-ruska pod flagą biało czerwoną, Oficyna Literacka Noir sur Blanc, Warszawa 2016 (I wydanie w 2002 roku)

*cytat z powieści, s. 185