Nijaka potworność — „Ostatni krąg. Najniebezpieczniejsze więzienie Brazylii” Drauzio Varelli — recenzja

W 1989 roku lekarz Drauzio Varella odwiedził więzienie Carandiru w Brazylii. To, co miało być jedynie warsztatami przeciwdziałającymi szerzącej się epidemii AIDS, przerodziło się w wieloletnią i ogólną pomoc medyczną dla więźniów cierpiących na wszystkie możliwe problemy zdrowotne, dla których jedyną możliwością poprawy zdrowia była działalność Varelli i kilku jego pomocników, bowiem tylko w szczególnych przypadkach mogą oni być transportowani do pozawięziennych szpitali. Tak oto autor mógł poznać więzienie i jego problemy najlepiej, jak tylko może poznać je ktoś, kto więźniem nie jest, a w wyniku tego powstał Ostatni krąg. Najniebezpieczniejsze więzienie Brazylii.

Jeśli obiektywnie spojrzeć na Carandiru, to wypada ono naprawdę potwornie — jest przeludnione, zabójstwa zdarzają się często, zaś izolatka to ciemne pomieszczenie bez okien. W niektórych pawilonach cele dzieli „tylko” trzydziestu więźniów, bowiem żaden więcej się nie zmieści, a ci, którzy już w celi są, leżą lub siedzą tuż obok siebie, nie pozostawiając dla innych wolnej przestrzeni; śpi się na kartonach, o które trzeba walczyć, zaś nowi więźniowie zajmują miejsca obok sedesu. Z drugiej strony ten obraz łagodzi możliwość spacerowania w dzień poza pawilon, dostępność pracy w administracji czy kuchni dla więźniów i możliwość decydowania o bardzo wielu sprawach — jest duża swoboda, ale mimo wszystko panuje porządek, bowiem utrzymują go sami więźniowie (choć czasem przemocą), a dopiero gdy sytuacja robi się poważna, wkraczają funkcjonariusze więzienni. Niejednokrotnie również, gdy więźniowie są chorzy, mogą liczyć na pomoc towarzyszy, a kobiety odwiedzające mężczyzn otrzymują pełnię szacunku.

Pomimo takich warunków podczas lektury nie ma się jednak poczucia, iż Carandiru jest tak okropnym miejscem, jak sugeruje tytuł mówiący o najniebezpieczniejszym więzieniu Brazylii albo opis z okładki, że to jedno z najsurowszych [więzień] na świecie. Sam tytuł Ostatni krąg również budzi bardzo jednoznaczne, mroczne skojarzenia i rzeczywiście w książce jest mrocznie, ale tylko gdy spojrzy się na więzienie obiektywnie; czytając nie czuje się za bardzo potworności Carandiru, a świadomość wszystkich okropieństw przychodzi dopiero w wyniku kilku refleksji. Nie jest tam również aż tak surowo, jak sugeruje wspomniany opis, a prędzej niż o surowości można mówić o nadużyciach władzy. Być może to wina wydawnictwa, które zdecydowało się na taki a nie inny tytuł (a oryginale nie ma on takiego negatywnego wydźwięku), a być może autora, który nie ma na tyle dużego talentu, aby odpowiednio oddać to, czego doświadczył.

Właśnie: brak talentu Varelli. Choć książka o jednym z najniebezpieczniejszych więzień brzmi ciekawie, zwłaszcza jeśli kogoś ten temat interesuje, to wszystko jest w niej opisane dosyć nudno. Większość rozdziałów jest poprawna narracyjnie, ale mogłyby być napisane lepiej; wyróżniają się zaledwie dwa, w których autorowi udało się opisac wydarzenia z nietypowej perspektywy. Wstrząsa natomiast jedynie jeden rozdział, ostatni (a przy takim materiale mogłoby poruszać więcej), który jest jedynym tekstem pokazującym ową surowość więzienia czy też nadużycia tamtejszej władzy. Pozostałe fragmenty są natomiast mało wciągające, aczkolwiek nie na tyle nudne, aby przerwać lekturę w połowie, nie ma się natomiast ochoty kiedykolwiek wracać do reportażu po jego skończeniu. Autorowi nie udało się również uniknąć banału — wielokrotnie cytuje on więźniów lub pisze sentencje, które mają być aforyzmami, wychodzą z nich jednak oczywistości: Podobnie jak ludzie, więzienia zmieniają się z biegiem lat (s. 124). Z błędów merytorycznych, których można by uniknąć, przeszkadza mylenie transseksualnych kobiet* z transwestytami** i uznawanie ich za jedno i to samo — nawet jeżeli Varella nie rozróżnia tego (choć pisząc książkę powinien się dokształcić), a także stosuje formę, której jego pacjentki sobie nie życzą (męską zamiast żeńskiej, o którą one proszą, o czym zresztą autor nas informuje), to polski tłumacz oraz polska redakcja powinni to zmienić albo wyjaśnić w przypisach. Jeszcze bardziej irytuje twierdzenie autora, że molestowanie prowadzi do homoseksualności — wydawnictwo nie powinno wypuszczać takich błędów bez przypisów.

Ostatni krąg to niestety pozycja mało ciekawa, którą można polecić jedynie osobom zainteresowanym tematem więzienia, w którym panują bardzo złe warunki; pozostali i pozostałe zapewne nie znajdą tu nic dla siebie, bowiem książka Drauzio Varelli nie posiada prawie żadnych walorów literackich, choć — z wyjątkiem kilku przekłamań na temat homoseksualności czy transseksualności — nie posiada ona również zbyt wielu wad. Część niedociągnięć wynika również z działania wydawnictwa, toteż jemu również należy się pewna krytyka.

Moja ocena: 5/10

Drauzio Varella, Ostatni krąg. Najniebezpieczniejsze więzienie Brazylii. Wydawnictwo Czarne, Wydanie I, Wołowiec 2014

Przekład: Michał Lipszyc

Tytuł oryginalny: Estação Carandiru

*Które siedzą w męskim więzieniu, gdyż w dowodzie mają męskie dane.

**Ponieważ może być to niejasne, to od razu służę wyjaśnieniem: transwestyta to mężczyzna, który odczuwa potrzebę czasowego ubierania się jak kobieta oraz pełnienia kobiecych ról płciowych bez motywacji seksualnych (transwestytyzm o typie podwójnej roli) lub z powodu tego, że wywołuje to u niego podniecenie seksualne (transwestytyzm fetyszystyczny — tak, są dwa rodzaje transwestytyzmu). Natomiast transseksualna kobieta to osoba, która ma tożsamość płciową kobiecą, lecz urodziła się z biologicznie męskim ciałem. W Ostatnim kręgu najprawdopodobniej mamy do czynienia z tym drugim, bowiem bohaterki żądają, aby do nich mówić w formie żeńskiej, przechodzą operacje plastyczne i funkcjonują przez cały czas jako kobiety, nigdy zaś jak mężczyźni i nie życzą sobie, aby tak je traktować.