Nadchodzący kres. „Zwrotnik Raka” Henry'ego Millera

W roku 1928 Henry Miller opuścił Stany Zjednoczone, w których się urodził, aby popłynąć do Paryża, gdzie zamieszkał na dziesięć lat. Wtedy też nasiąkał tym miastem i kulturą europejską, zarazem kochając, jak i nienawidząc swojego kraju rodzinnego. Krytyczne spojrzenie na Amerykę w latach dwudziestych i trzydziestych oraz pobyt w Europie bezpośrednio przyczyniły się do powstania w roku 1934 jego powieściowego debiutu, a tym samym jego najbardziej znanej i niegdyś obrazoburczej powieści - Zwrotnika Raka, która uznana została za tak szokującą, że wydania w Stanach doczekała się dopiero po równo trzydziestu latach od premiery francuskiej. Od troku 1934 minęły jednak osiemdziesiąt trzy lata, a to, co robiło wrażenie kiedyś, dzisiaj już niestety robi bardzo niewielkie.

Główny bohater tej powieści, opartej na doświadczeniach osobistych autora, to również Henry Miller, bywa jednak nazywany także Joe, a tego imienia używają również inne postaci. Mieszka on w Paryżu, planuje napisać powieść, czas jednak spędza na piciu alkoholu, chodzeniu po mieście, seksie z kobietami, mieszkaniu u znajomych, z rzadka na pracowaniu, a często na szukaniu pieniędzy bądź kogoś, kto za niego zapłaci. Fabuła składa się przeważnie z luźno powiązanych ze sobą wydarzeń, pomiędzy którymi czasem nie ma zachowanej ciągłości czasowej i mogłyby one niekiedy zostać poprzestawiane między sobą (zresztą jak mówi sam Miller, głównym bohaterem nie jest (...) Czas, ale Bezczasowość (str. 7)). Niektóre z tych wydarzeń skłaniają bohatera do licznych przemyśleń, część jednak w zupełności do niczego nie prowadzi.

Niepowiązanie tych wątków ze sobą jest bardzo wyraźnym przejawem tego, o czym Miller mówi już w pierwszym rozdziale, w którym autotematycznie zaznacza, iż nie jest to książka w zwykłym znaczeniu tego słowa. Nie, to rozciągnięta w czasie zniewaga, plwanie w twarz Sztuce, kopniaki wymierzane Bogu, Człowiekowi, Przeznaczeniu, Czasowi, Miłości, Pięknu (str. 8); ponadto mówi on również: interesuje mnie tylko jedna rzecz, a jest nią rejestrowanie tego wszystkiego, co pominięto w książkach. O ile mi wiadomo, nikt nie wykorzystuje tych elementów atmosfery, które nadają kierunek i motywację naszemu życiu (str. 17). To właśnie niby robi Miller - zwraca uwagę na te elementy codzienności, które w momencie napisania przez niego powieści być może rzeczywiście były pomijane jako nieinteresujące (nie jestem na tyle wielkim znawcą historii literatury, aby to oceniać, tak samo jak nie bardzo wiem, które elementy codzienności miały niby być pomijane: seksualność? pijackie spacery po mieście?), po nim jednak pojawiło się na świecie wielu innych pisarzy eksploatujących w sztuce to samo co on, stąd też bardzo możliwe, że dla XXI wiecznych czytelników nie będzie w Zwrotniku Raka nic odkrywczego.

Wizja świata w powieści jest niezwykle pesymistyczna. Już sam jej początek sygnalizuje nadchodzącą zagładę, porównaną w powieści do choroby, jaką jest rak - Nadejdą kolejne klęski, przyjdzie rozpacz i śmierć. Nie ma najmniejszych oznak zmiany. Rak czasu zżera nas po kawałku (str. 7), jednak do tej zagłady w książce nie dochodzi - jest ona bardziej zapowiedziana jako coś, co z pewnością spotka ludzkość i przed czym nie ma ucieczki. W związku z tym Zwrotnik Raka charakteryzuje również poczucie beznadziei, bezcelowości i przemijania, które widać chociażby po stosunku autora do literatury (podejrzewa, ze ta wielka już nie istnieje) czy też w jego dostrzeżeniu, że w porównaniu do czasu wszechświata, trwamy zaledwie pięć minut (str. 16). Najprawdopodobniej do takich przemyśleń przyczyniła się I Wojna Światowa, która, choć nie dotknęła bezpośrednio Millera, zmieniła jego stosunek postrzegania świata: przed nią byliśmy jeszcze (...) niewinni (str. 28).

Miller w ogóle uważa, że jesteśmy wszyscy martwi, umieramy albo wkrótce umrzemy (str. 42). Taka postawa, choć z jednej strony sprzyjająca pogrążaniu się w marazmie i nicnierobieniu, co zresztą bohater niezmiennie praktykuje, może skłonić również do życia chwilą i czerpania jak najwięcej z chwili obecnej (Bez przyszłości, bez jutra. Wystarcza mi teraźniejszość. Dzień po dniu. Dzień dzisiejszy! (str. 52)). W dodatku życie bez wiary, pozbawione nadziei czy oczekiwania na cud skłania do tego, aby brać sprawy w swoje ręce, a przez to czuć się silniejszym; wiara zaś skłaniałaby do liczenia na cud oraz do przyznawania swoich osiągnięć zasługom siły wyższej. Dzięki temu odkryciu Miller zaczyna jawić się sobie jako niezniszczalny i bardziej gotowy do walki, choćby miała być ona okrutna i pełna zbrodni: Jeśli rzeczą najważniejszą jest żyć, będę żył, choćbym miał stać się ludożercą (str. 97). Mimo takich wniosków w Zwrotniku Raka nie jest niestety pokazane wprowadzanie tej idei w czyn, choć jak zauważa sam bohater, istnieje ogromna dysproporcja pomiędzy stwarzaniem idei, a wprowadzaniem ich w życie, czego większość ludzi, nawet jeżeli wymyśli już ideę, nie robi.

Tym, w czym bohater teoretycznie szuka ratunku (teoretycznie, ponieważ tak naprawdę nie poświęca jej zbyt wiele czasu), jest sztuka, zwłaszcza muzyka i literatura, które jawią mu się również jako przejaw chaosu, chaos jednak nie jest tu czymś złym, a raczej jest zerwaniem się z okowów rzeczywistości i porządku. Tak samo intelekt, choć rozwijający do pewnego stopnia, jest dla niego skorupą, o wiele mniej istotną od twórczej energii (której notabene sam bohater nie wykorzystuje), ekstazy czy radości. Miller nawołuje do tworzenia oraz życia pełnego pasji i szaleństwa: Być może skazani jesteśmy na zagładę, może nie ma dla nas ratunku, dla nikogo z nas, ale jeśli to prawda, wydajmy ostatni rozdzierający, mrożący krew w żyłach skowyt, krzyk buntu, wojenny okrzyk! (...) My, żywi, zatańczmy na skraju krateru - taniec ostatniego tchnienia. A przecież taniec! (str. 244).

W Zwrotniku Raka ciekawe są jest również obrazy Paryża i Nowego Jorku. Początkowo stolica Francji jawi się jako miasto, w którym każdy czuje się jak w raju, w którym każdy czuje się swój, a Paryż należy do niego, Nowy Jork zaś przeciwnie - sprawia, że ludzie czują swoją małość, opresyjność, odczuwają też zbyt wielki pęd życia. Nowy Jork to miasto wzniesione nad przeraźliwą pustką, nad otchłanią nicości. (...) Bogaci i biedni spacerują w odrzuconą w tył głową i o mało nie złamią sobie karku, patrząc w górę na swoje piękne białe więzienia (str. 69); jest to także miasto, w którym wymaga się sukcesu, a jego brak jest porażką, natomiast w Paryżu każdy jest potencjalnym zerem (str. 144), zatem jego sukces - powodem do dumy. Później jednak Miller dostrzega, że Paryż to takie samo miejsce jak inne, które wcale nie jest lepsze, a jako kolebka cywilizacji, są to cuchnące kloaki świata, kostnica, której śmierdzące łona powierzają swoje krwawe paczki mięsa i kości (str. 174); dochodzi on również do wniosku, że ich (emigrantów) miłość do Paryża i wiara, że to miasto będzie lepsze niż inne, to miraż niemający pokrycia w rzeczywistości, a on i inni Amerykanie wierząc, że będzie im się żyło tam lepiej, zachowują się jak wieczne dzieci, niepotrafiące dostrzec, że życie jest wszędzie bardzo podobne.

Niestety w powieści sporą wadą może być język, czasem piękny, czasem jednak bardzo dosadny i wulgarny, co daje się we znaki zwłaszcza podczas opisów stosunków seksualnych, w których padają wulgarne określenia na kobiece ciało oraz na sam stosunek. Zapewne w latach trzydziestych było to niezwykle obrazoburcze, w XXI wieku jednak już nie jest, jest natomiast (i było zawsze) niesmaczne i seksistowskie, również z powodu ogólnego, uprzedmiotawiającego stosunku autora do kobiet. Niestety nie jest to jedyna wada Zwrotnika Raka - kolejną jest luźna fabuła w postaci nie zawsze powiązanych ze sobą scenek, które zdają się do niczego nie prowadzić. Mnie one niezwykle wynudziły, zresztą niestety fragmenty poświęcone przemyśleniom Millera również - wydają się one ciekawe dopiero podczas analizowania książki po lekturze, jednak nie były takie w trakcie czytania. W dodatku idee, które przedstawia autor - walki, czerpania z życia pełnymi garściami oraz przepełnienia energią i pasją - nie mają pokrycia w powieści; Miller-bohater wprowadza je w życie w bardzo niewielkim stopniu.

Zwrotnik Raka to powieść o dużej roli historycznej; Henry Miller zapewne jako jeden z pierwszych tak bardzo wyeksploatował i zwulgarnił seksualność człowieka, a zwłaszcza kobiet, ponadto był jednym z pisarzy wpisujących się w nurt pokazywania brudu i beznadziei świata po I Wojnie Światowej, a jak podaje Wikipedia, jego powieść przyczyniła się również do rewolucji seksualnej w Stanach. Niestety o ile wartości historycznej Zwrotnikowi Raka nie można odmówić, o tyle ona sama w sobie jest mało interesująca dla współczesnego czytelnika; dosadny język jest już znany i nie zmienia postrzegania świata, idee, które prezentuje Miller, wiele tracą przez to, że nie są wprowadzone w życie, a fabuła najzwyczajniej nudzi. Wszystko to zbyt wyraźnie dowodzi, że Zwrotnik Raka jest dziś powieścią zdezaktualizowaną, ciekawą głównie ze względu na swoją wartość historyczną, niemniej jako taką można ją przeczytać.

Moja ocena: 5,5/10

Henry Miller, Zwrotnik Raka, Wydawnictwo Noir Sur Blanc, Wydanie Czwarte, Warszawa 2017
Przekład: Lesław Ludwig
Tytuł oryginału: Tropic of Cancer