Dobre i złe życie, czyli o „Małym życiu” Hanyi Yanagihary

Kto nie słyszał o książce Hanyi Yanagihary, czyli sławnym już w Polsce Małym życiu, będącym drugą powieścią autorki, lecz pierwszą wydaną w Polsce? Przeszło rok temu była to chyba jedna z najczęściej czytanych książek, którą się zachwycano, którą krytykowano i która poruszyła rzesze czytelników/czek, a chyba wszyscy, którzy po nią sięgnęli, wielokrotnie w trakcie lektury sięgnęli również po chusteczki higieniczne. Czy to gwarancja dobrej lektury? Z pewnością nie. A czy Małe życie dobrą lekturą było? Zarazem tak, jak i nie. Również złą lekturą zarazem było i nie było. Z pewnością nie było jednak lekturą średnią. Zapraszam.

Powieść zaczyna się w momencie, kiedy dwójka przyjaciół, Jude i Willem, będący w wieku ponad dwudziestu lat, wynajmują nowe mieszkanie. Są oni tylko częścią z czwórki przyjaciół - pozostała dwójka to JB oraz Malcolm. We czterech znają się od czasów college'u i bez względu na to, jak wygląda rzeczywistość, postrzegani są jako nierozłączna grupa, która zawsze spędza ze sobą czas i ma do siebie zaufanie. JB to artysta, głównie malarz, lecz nie tylko; Malcolm to architekt, Willem - aspirujący aktor, zaś Jude to najbardziej tajemnicza postać z nich wszystkich. Chorowity, pełen traum i problemów z przeszłości, jest doskonałym matematykiem studiującym prawo, a jego pochodzenie i życie sprzed czasu przybycia do college'u są nieznane, nawet dla przyjaciół. Na kartach powieści poznajemy całe ich życie - akcja obejmuje jedynie około trzydziestu lat, ale przedstawione również zostają retrospektywnie lata dzieciństwa pozostałych bohaterów (zwłaszcza Jude'a) oraz wydarzenia po właściwej akcji.

Fabuła zbudowana jest z sześciu części, a każda z nich składa się z kilku - przeważnie monstrualnie długich - rozdziałów wypełnionych wydarzeniami z życia bohaterów. Są to jednak czasem tylko scenki, często do niczego nie prowadzące wydarzenia, o których czyta się całkiem dobrze, jednakże nie ma się poczucia ich celowości w powieści. W związku z tym fabuła jest ogromnie rozwleczona, a momentami ciężko sobie przypomnieć, co się działo jakiś czas temu, tak jakby nie wydarzyło się nic ważnego. Zachowania bohaterów służące do pokazania ich charakterów mogłyby zostać przedstawione w kilku scenach, jednak są tu nie tylko rozbudowane, ale także powtarzane wielokrotnie, dzięki czemu można zobaczyć ogromną ilość razy jakie postawy cechują postaci, a zwłaszcza jakie problemy ma Jude, co jednak nie prowadzi do niczego oprócz potwierdzenia tego, co zostało zaprezentowane już sto, dwieście, trzysta stron temu. Na rozwleczenie wpływa również to, że relacje bohaterów często są zaprezentowane scena po scenie, można więc obejrzeć bardzo wiele fragmentów ich codzienności. Niestety obok tych bardzo rozwleczonych fragmentów są również te, które zostały przedstawione skrótowo - zwłaszcza tyczy się to zakończenia, które w porównaniu do całej powieści jest o wiele krótsze. Prawdopodobnie miał być to celowy zabieg, niemniej i tak stanowi to pewien zgrzyt. Wielokrotnie autorka wprowadza liczne retrospekcje, jednak kolejne przeskoki w czasie (z przeszłości do teraźniejszości) są tak nagłe i niezaznaczone, że w pierwszej chwili odczuwa się oszołomienie i trzeba się chwilę zastanowić, aby mieć rozeznanie w tym, co się dzieje. Jedynym udanym zabiegiem fabularnym są listy Harolda, wykładowcy Jude'a z uniwersytetu, który potem staje się bliską mu osobą - pozwalają one dobrze przedstawić jego perspektywę, a czasem też niektóre wydarzenia. Bardzo dobra i urozmaicająca lekturę koncepcja.

Nowy Jork, czyli miasto, gdzie mieszkają bohaterowie.

Kwestia postaci również jest problematyczna. Głównych bohaterów miała być tutaj czwórka - JB, Malcolm, Willem i Jude. Jednak przez większą część powieści, za wyjątkiem jej początku, wydarzenia kręcą się tylko wokół Jude'a i Willema, jego najbliższego przyjaciela, a także dotyczą Harolda, co wygląda tak, jakby Yanagihara zapomniała o tym, że najpierw miała pisać o czwórce przyjaciół. Nie ma praktycznie mowy o JB i Malcolmie, pojawiają się oni jedynie epizodycznie, a poznanie ich życia na początku powieści wydaje się być do niczego niepotrzebne. Właściwie to oni sami nie są szczególnie potrzebni - jeszcze JB tak, jako malarz rejestrujący życie swoich przyjaciół oraz podczas pewnego epizodu narkotykowego, który w jakiś sposób napędza potem konstrukcję psychologiczną Jude'a, jednakże zamiast Malcolma w powieści mógłby wystąpić jakikolwiek inny architekt i nic by Małe życie na tym nie straciło. Ekspozycja postaci również pozostawia wiele do życzenia, ponieważ niedługo po ich wprowadzeniu autorka poświęca części rozdziału na opowiedzenie o ich życiu. Co więcej, mimo że bohaterowie starzeją się o jakieś trzydzieści lat w powieści, nie odnosi się wrażenia, że się zmieniają - wręcz przeciwnie, zachowują się bardzo podobnie jak wtedy, gdy mieli po dwadzieścia parę lat (zresztą Yanagihara daje później do zrozumienia, że jej zdaniem ludzie się nie zmieniają, a jedynie klarują).

Jednak o wiele większym zarzutem wobec tworzenia bohaterów jest to, co autorka robi z Jude'a. Wykreowany on miał być jako ten, który udziela wsparcia przyjaciołom, jednakże gdyby nie blurb z tyłu okładki i wspomnienie o tym ze dwa czy trzy razy w powieści, nie sposób byłoby się tego domyśleć, bowiem nie jest to w ogóle pokazane, a jedynie powiedziane przez Yanagiharę. Pokazane jest natomiast to, jak to właśnie on przez cały czas potrzebuje pomocy i to jemu udzielane jest owo wsparcie; to o niego wszyscy się troszczą, co zaprezentowane jest tak często, że można mieć tego dosyć i od nadmiaru złych rzeczy można przestać mu współczuć. Ponadto Jude to postać, którą spotkało w życiu wiele złych rzeczy, tak wiele, iż zaskakujące jest, jak autorka na nie wszystkie wpadła. Ilość okropieństw, które spotkały głównego bohatera, jest niewiarygodna; owszem, w rzeczywistym świecie mogłoby mieć to miejsce, ale u tak niewielkiej ilości ludzi, że jest to nadal coś tak nieprawdopodobnego, że zbudowanie na tym powieści z logiczną konstrukcją jest niemożliwe. Niemniej oddanie psychiki osoby z ciężkimi traumami, w tym braku logiki w myśleniu takich osób o nich samym, udało się autorce rewelacyjnie.

Inny problem związany z bohaterami dotyczy kwestii LGBTQIA+. (Teraz będzie mały spoiler, znaczy to dość znaczące informacje dla konstrukcji postaci, ale zarazem pojawiające się na początku powieści, może poza jedną, która jest już trochę większym spoilerem, o ile ktoś to będzie pamiętał podczas czytania). W powieści występuje zatrzęsienie postaci homoseksualnych, a z czwórki głównych bohaterów dwóch jest homoseksualnych, jeden biseksualny, zaś ostatni zastanawia się nad tym, czy jest osobą homo- czy heteroseksualną. Rozważa jedno albo drugie, nie dopuszczając do głowy myśli, że może być biseksualny; wygląda to jednak tak, jakby autorka zupełnie nie znała tego terminu i nie zdawała sobie sprawy, że mogą się jednej osobie podobać osoby więcej niż jednej płci. Wracając jednak do tamtej postaci biseksualnej - w jej przypadku to określenie też nie pada ani razu, tak jakby kontakty z mężczyznami były czymś wyjątkowym, związanym z tylko konkretnym lub konkretnymi mężczyznami. (To akurat jest psychologicznie możliwe). Tak czy inaczej, biseksualizm wydaje się terminem nieznajomym autorce; a do osoby zastanawiającej się nad własną seksualnością pasowałby również aseksualizm, ale to określenie na nią pada kilkaset stron później i to w formie żartu. Wygląda to tak, jakby autorka nie zgłębiła dokładnie tematu ludzkiej seksualności, nie przeszkadza jej to jednak w tworzeniu rzeszy postaci homoseksualnych.

A tych, prawdę powiedziawszy, jest tu porównywalna ilość, o ile nie więcej, niż postaci heteroseksualnych. Byłoby to logiczne, gdyby książka skupiała się tylko na światku artystów albo (wymyślony, logiczny przykład) tylko na członkach organizacji pozarządowej walczących o prawa mniejszości seksualnych, jednak tak nie jest. Osoby homoseksualne pojawiają się często i pochodzą z różnych środowisk, spotykają się często zupełnie przypadkiem, a to znowu zaburza logiczną konstrukcję świata. A mnie osobiście bardzo boli fakt, że nie ma osoby, która powiedziałaby, że jest biseksualna; oczywiście postaci LGBTQIA+ jest w literaturze bardzo mało, jeśli jednak ktoś, tak jak Yanagihara, chce ich zaprezentować, to niech nie ucieka od literki B. Swoją drogą, to zatrzęsienie postaci homoseksualnych wygląda tak, jak zachowanie typowe dla niektórych fanek yaoi. Kojarzycie sytuację, gdy młoda osoba, najczęściej płci żeńskiej, tak bardzo podnieca się gejami, że w pisanych przez siebie opowiadaniach tworzy z gejów większość bohaterów? Niestety  właśnie tak niedojrzale to wygląda w przypadku Yanagihary. Ponadto, poza jednym, a właściwie dwoma przypadkami, seksualność danej postaci nie ma najmniejszego wpływu na jej życie w społeczeństwie bądź na cokolwiek innego; o ile kolor skóry w przypadku poszczególnych postaci może mieć wpływ na ich rolę w społeczeństwie, o tyle orientacja seksualna nie, co znowu wygląda tak, jakby autorka tworzyła takie postaci dla samego ich tworzenia.

Niestety język również nie jest mocną stroną powieści. Jest poprawny, ale niczym się nie wyróżnia, chyba że autorka nagle robi jakiś opis: JB obserwował, jak dobrotliwe światło rozlewa się po wnętrzu wagonu niczym syrop, patrzył, jak wygładza zmarszczki na czołach, podświetla siwe włosy na złoto, agresywny połysk tandetnych tkanin przemienia zaś w lśniący przepych (str. 34). Widać, że jej język staje się wtedy o wiele ładniejszy, jednak po skończeniu opisywania czegoś wraca ona do swojego typowego, niewyróżniającego się stylu, a ta niekonsekwencja sprawia jeszcze gorsze wrażenie niż język zwyczajnie przeciętny; zresztą tego typu opisów jest zaledwie kilka, co ponownie wygląda, jakby autorka zapominała, że umie ładnie pisać oraz że powinna to robić.

Yanagihara wielokrotnie nawiązuje do Biblii. Jednym z takich nawiązań jest stworzenie powieści w sześciu częściach, bowiem szóstka to w symbolice biblijnej liczba oznaczająca człowieka, o jeden mniejsza od doskonałej liczby boskiej siedem, a zatem liczba sugerująca niedoskonałość człowieka. Wygląda to na swoistą grę ze strony autorki, bowiem Jude cały czas jawił się sobie jako niedoskonały, czytając jednak ma się wrażenie, że był w ogromnym błędzie, a tym samym symbolika niedoskonałości w jakiś sposób tylko jego idealność (tę idealność, jaką mają osoby, które się kocha, pomimo wad i chorób) uwypukla. Ponadto sama postać Jude'a, nawiązuje do osoby świętego Judy, czyli jednego z Apostołów, którego atrybutami są laska (o niej poruszał się Jude) czy księga (atrybut wiedzy, którą Jude miał bardzo dużą). Ponadto Apostoł ten jest patronem spraw beznadziejnych, a problemy Jude'a były ogromnie trudne do rozwiązania. Jakby tego było mało, Willem w pewnym momencie przywozi przyjacielowi z podróży figurkę świętego Judy, co tłumaczy podobieństwem Jude'a do tego świętego, a to jest zabiegiem autorki na bardzo niskim poziomie, gdyż narzuca interpretację biblijną wprost, a także insynuuje, że potencjalni czytelnicy/czki nie są na tyle inteligentni, aby na to wpaść. Odchodząc już od Jude'a, ale pozostając w tematyce imion - Willem to forma imienia William, co w języku starogermańskim oznacza, jak mówi Wikipedia, tego, który udziela schronienia, a to bardzo pasuje do tej postaci, która przez całą powieść próbowała wspierać przyjaciela.

Dla odmiany - św. Juda Tadeusz. Źródło.

Przez całą powieść poznajemy życie Jude'a, jego problemy, traumy i tragiczną historię jego młodości, która ogromnie go ukształtowała. Nieprawdopodobieństwo tego, że to wszystko mogło spotkać jedną osobę, to jeden problem; drugim jest poziom okropieństwa tych wydarzeń. Przez ich ukazanie, Yanagihara próbuje wzbudzić emocje czytających, co zresztą udaje jej się doskonale, aczkolwiek autorka, aby wywołać te liczne emocje, zbyt często na nich gra; historia jest tak dramatyczna, że nie sposób nie zapłakać podczas lektury i to nie raz, nie dwa, ale kilkadziesiąt razy. Wszystko to prowadzi do pewnego katharsis; o ile sama gra na emocjach czytelnika/czki jest niewłaściwa, o tyle w ostatecznym rozrachunku pomysł autorki, aby doświadczyć czytających uczuciem oczyszczenia staje się zaletą Małego życia. Spojrzenie na ból człowieczy, okropność i nieuchronność ludzkiego, fatalnego losu ma efekt oczyszczający, ale i zmuszający do refleksji nad złem świata, które czasem dotyka niewinnych w sposób tak wielki, że nawet najgorsi nie zasługiwaliby na taki los; nie da się jednak tego zmienić albo z tym wygrać.

Książka Yanagihary ukazuje również wartość rozmowy na temat traum oraz wzbudza refleksję nad istotą przyjaźni, miłości i empatii. Pokazuje, że nawet jeśli nie jest możliwe uchronienie kogoś przed złem, tragicznym losem, fatum czy czymkolwiek innym - jeśli nie jest możliwe uratowanie drugiego człowieka - a można jedynie być dla niego wsparciem i stać u jego boku, to warto to robić; warto się starać, choćby wszystkie wysiłki miały iść na marne. Autorka nie udziela odpowiedzi na pytanie dlaczego warto, jak gdyby mówiła, że współczucie, empatia i niesienie pomocy są wartością samą w sobie. Każe również przyjrzeć się swojemu zachowaniu, zapytać siebie, czy nie przyczyniło się choćby w najmniejszym stopniu do czyichś traum; zmusza do spojrzenia i oceny własnego zachowania. Małe życie to jednak również książka, którą ocenia się bardzo subiektywnie, przez pryzmat własnych doświadczeń, własnej samotności, własnej pomocy swoim bliskim i własnych problemów, dlatego emocje i przemyślenia, które wywołuje, są o wiele bardziej powiązane z osobistymi doświadczenia czytelników/czek niż w przypadku innych książek*. Niestety również w przypadku pokazania wartości troski o druga osobę kryje się pewien brak logiki autorki, bowiem Jude już od początku pokazuje różne własne traumy, natomiast bardzo długo nikt na nie nie reaguje, nikt nie sugeruje mu nawet, że mógłby on iść na terapię; zaczynają to robić dopiero później, a przecież w realnym świecie ludzie - zwłaszcza ci inteligentni i z odpowiednim wykształceniem, a takimi własnie stworzyła Yanagihara przyjaciół Jude'a - na takie rzeczy wpadliby o wiele szybciej niż po niecałych dziesięciu latach znajomości. Jeśli zaś chodzi o zwykłą rozmowę i wsparcie psychiczne osoby cierpiącej - bardzo długo wszyscy uciekają od odpowiedzialności, co może nie jest zupełnie nielogiczne, niemniej wzbudza zbyt dużą irytację podczas czytania.

Małe życie to również, jak sugeruje sam tytuł, opowieść o życiu i o radzeniu sobie z nim. Bohaterowie próbują to robić na przeróżne sposoby - uciekając w narkotyki, seks, sztukę, pracę czy samookaleczenie się, często jednak taka ucieczka nie pomaga poradzić sobie z rzeczywistością. Najwięcej walki o życie toczy rzecz jasna Jude, próbujący przekonać siebie, że to, co jego spotkało, nie zmniejsza wartości jego życia. Cały czas uważa je za bezwartościowe, w głębi jednak pragnąc uznania wartości swojego życia, pomimo całego zła, które go spotkało. Jak to określa przyjaciel Jude'a, Andy, zwracając się do Willema: Chce, żebyś go zapewnił, że jego życie, choć takie niepojęte, jest jednak życiem (str. 641). Tym samym powieść Yanagihary jaki się jako swoista afirmacja życia, pełnego trudów i bolączek, w którym jednak staramy się być szczęśliwi i czepiamy się najmniejszych nadziei i okruchów radości, byle tylko uczynić je bardziej znośnym i mieć pewność o jego wartości.

Innym niezwykle ważnym motywem jest pamięć i walka z nią, mająca doprowadzić do tego, aby nie dopuścić do siebie złych wspomnień i złych rzeczy. Jude prowadzi ciągłą walkę z samym sobą, stosując przeróżne metody, takie jak specjalnie opracowana przez niego technika pracy z własną psychiką i samookaleczenie się; robi to, aby zapomnieć o przeszłości, której wspomnienia jawią mu się jako hieny: Hieny wróciły, jeszcze liczniejsze i bardziej zgłodniałe, bardziej nieustępliwe w swej pogoni. A potem wróciło też wszystko inne; długie lata wspomnień, które - zdawało mu się - już kontrolował i pozbawił kłów, napierały na niego znowu skowycząc i skacząc przed jego oczami, nie do zignorowania przez hałas, który czyniły, niezmordowane w domaganiu się uwagi (str. 443). Później jednak toczy on walkę, aby przypomnieć sobie pewne inne fragmenty przeszłości, które w całości pragnie ocalić od zapomnienia.

Małe życie to warsztatowo zła książka i zarazem najgorsza, jaką przeczytałam w tym roku. Język Yanagihary jest zupełnie przeciętny, a fabuła momentami rozwija się bardzo powoli, skupiając się na niezbyt ważnych wydarzeniach, kreacja bohaterów zaś jest równie niskich lotów, zarówno jeśli chodzi o ekspozycję, jak i sposób przedstawienia osoby Jude'a. Kwestie LGBTQIA+ zostały potraktowane bardzo po macoszemu, a oceny również nie poprawia fakt sugerowania przez Yanagiharę nawiązań biblijnych. Małe życie zapewnia jednak czytelnikom/czkom bardzo dobre katharsis wynikające z ogromu emocji oraz zachwyca przekazem i przemyśleniami płynącymi z lektury. Małe życie jest zarówno złą, jak i dobrą powieścią, nie jest jednak w żadnym razie książką średnią. Dlatego po raz pierwszy w życiu nie wystawiam powieści oceny, bo musiałabym wystawić średnią, a to byłoby najgorsze, co mogłabym jej uczynić.

A Wy? Czytaliście Małe życie? Jeśli tak, to jakie mieliście odczucia i przemyślenia, zarówno w kwestiach warsztatu autorki, jak i przekazu książki? Dajcie znać :)

Moja ocena: -/10
Hanya Yanagihara, Małe życie, Grupa Wydawnicza Foksal, Wydanie I, Warszawa 2016.
Przekład: Jolanta Kozak
Tytuł oryginału: A Little Life

* A przynajmniej tak mi się wydaje, choć równie dobrze mogło to być tak, że książka zestroiła się tak bardzo z moimi problemami, a inni się tak nie dostrajają... Choć nie sądzę.

EDIT po kilku miesiącach, czyli link do fantastycznej recenzji Marty z Między sklejonymi kartkami, gdzie znajduje się jej recenzja Małego życia. Bardzo rozwijająca. Zajrzyjcie. Wiem, że tak się linków nie dodaje, ale ta recenzja jest zbyt ciekawa, aby o niej zapomnieć. No dobra. To ja chcę o niej pamiętać, więc po prostu muszę ją tu zapisać 😛.