O zbrodni — „Człowiek tygrys” Eka Kurniawan — recenzja

Małe, sielskie miasteczko znajdujące się w Indonezji i z pozoru dzień jak co dzień, podczas którego okazuje się, iż Margio, spokojny, opanowany chłopak, mający talent do polowania na dziki, zamordował nocą Anwara Sadata, czyli miejscowego artystę i człowieka, który całe życie poświecił na podrywanie kobiet — czasem za ich zgodą, a czasem pomimo wyraźnej niechęci. Nie był to jednak człowiek, który wzbudzał czyjąkolwiek nienawiść, a już na pewno nie nienawiść Margia, zatem morderstwo tym bardziej wszystkich zadziwiło.

Tak zaczyna się Człowiek tygrys, czyli druga powieść indonezyjskiego twórcy Eki Kurniawana, aczkolwiek rzeczywistym początkiem są słowa: Tego wieczoru, gdy Margio zabił Anwara Sadata, kyai Jahro z lubością zajmował się stawem z rybkami. To mocne pierwsze zdanie sprawia, że już od pierwszej chwili lektury czuje się napięcie — tak jak w Zbrodni i karze Dostojewskiego od początku wiadomo, kto kogo zabija, jednak nie wiadomo, dlaczego. Sprawia to, że powieść śledzi się z uczuciem rosnącego oczekiwania, jednak Eka Kurniawan bardzo powoli przybliża swoich czytelników i czytelniczki do rozwiązania zagadki, bez pośpiechu snując historię i rozsupłowując nitki z przeszłości bohaterów, które jednak wcale nie sugerują zakończenia — przeciwnie, ciągle pozostawiają czytających w poczuciu, że ci nic nie wiedzą. Oświecenie nadchodzi dosłownie na ostatniej stronie, a wtedy — wbija w fotel.

Taki sposób snucia historii oznacza liczne przeskoki czasowe w powieści, i tak Kurniawan zaczyna Człowieka tygrysa od początku końca tej historii, a dopiero w kolejnych rozdziałach prezentuje to bliższą, to dalszą przeszłość bohaterów. Losy Margia i jego bliskich okazują się wyjątkowo okrutne — to najpierw chłopiec, a potem młody mężczyzna, który przez znaczną część życia był bity przez ojca i który wraz z młodszą siostrą obserwował okrucieństwo własnego ojca wobec matki. W pewnym momencie, jak u większości męskich członków jego rodziny, w Margiu zamieszkuje tygrys, a właściwie tygrysica — istota dająca siłę oraz zdolność do walki, sprawiająca, że ludzie noszący ją w sobie stawali się niepokonani, ale jeśli nie zdołali zapanować nad tygrysem w sobie — gniewni i impulsywni. Margio, choć pozornie miły i dobrze wychowany, dusi w sobie wściekłość i tak jak wiele spośród dzieci wychowanych w pełnej przemocy rodzinie, nie potrafi sobie z tymi emocjami poradzić. Nawet odejście ciemiężyciela okazuje się nie wyzwalać członków jego rodziny, którzy, choć przestają być zagrożeni, nadal są tak samo zniszczeni psychicznie. Tym samym Człowiek tygrys staje się nie tylko opowieścią o losach dysfunkcyjnej rodziny, ale także o psychologicznych — choć pokazanych metaforycznie pod postacią tygrysa, nad którym nie uda się zapanować — konsekwencjach okrucieństwa rodzica i spustoszeniu, jakie wywołuje ono w człowieku.

Choć Margio zarzekał się parokrotnie, że zamorduje swojego ojca, to nikt nie spodziewał się, że naprawdę będzie skłonny do zabicia, a już szczególnie Anwara Sadata. Jednak w Człowieku tygrysie występuje więcej niż jeden zbrodniarz i więcej niż jedno morderstwo. To popełnione przez Margio jest pierwszym, które znane jest czytającym, ale Kurniawan tworzy powieść również w oparciu o morderstwa symboliczne — drobne, codzienne dramaty, które choć nie rozrywają człowiekowi tętnicy, sprawiają, iż czuje się on martwy za życia. Te zbrodnie okazują się być o wiele bardziej znaczące od fizycznego odebrania komuś życia, zabijać można powiem w codziennych przejawach okrucieństwa, bezmyślności, dawaniu złudnej nadziei czy braku odpowiedzialności. Zbrodnia Margio przestaje być najistotniejszą w Człowieku tygrysie, a na piedestał wędruje zło zarówno związane z przemocą, jak i pozornym dobrem, przy czym szczególnie to drugie okazuje się być wyjątkowo zabójcze, zwłaszcza, gdy idzie w parze z brakiem odpowiedzialności.

Warto także zwrócić uwagę na kilka smaczków powieści — na przykład motyw tygrysa, który pojawia się na obrazie przedstawiającym walkę tego zwierzęcia z bawołem w domu Anwara Sadata albo w centrum miasta pod postacią pomnika tego zwierzęcia, którego losy w miejscowej legendzie były w jednym z aspektów podobne do losów Margia. Oprócz tego pojawia się również symbolika węża czy motyw ziemi niechcącej przyjąć ciała człowieka, który zawinił. Znacząca jest także liczba rozdziałów, nawiązująca do przykazań w religii chrześcijańskiej, a i pewnie jeszcze kilka innych smaczków można by podczas lektury odnaleźć.

Eka Kurniawan pokazuje, że zabić człowieka można nie tylko w jeden sposób, a równie wielką, o ile nie większą zbrodnią od morderstwa jest egoizm i nieliczenie się z konsekwencjami własnych czynów. Człowiek tygrys rysuje się jako opowieść o ofiarach — przy czym Margio jest nią również  — oraz zabójcach, zarówno dosłownych, jak i metaforycznych, którzy pozbawiają człowieka życia o wiele bardziej subtelniej i boleśniej. Eka Kurniawan stawia w swojej powieści pytania o moralność i daje do zrozumienia, że ogromnie ważna jest odpowiedzialność za swoje czyny.

Moja ocena: 7,5/10

...bowiem uwielbiam opowieści o zbrodni, złu i moralności.

Człowiek tygrys, Eka Kurniawan, Wydawnictwo Literackie, 2018, Wydanie I
Tytuł oryginału: Lelaki Harimau
Przekład: Jędrzej Polak