Przywrócić głos Kasandrom albo „Mężczyźni objaśniają mi świat” Rebecci Solnit

W mitologii greckiej znajduje się historia Kasandry, córki króla Troi Priama, siostry Hektora oraz Parysa, w której zakochał się bóg Apollo. Powodowany uczuciem, obdarzył on ją zdolnością jasnowidzenia, Kasandra jednak nie odwzajemniła jego uczuć, a wtedy Apollo z zemsty i rozżalenia rzucił na nią klątwę, w skutek której wszyscy przestali wierzyć jej przepowiedniom; tym samym zamknął on usta kobiecie, która go nie chciała. Kasandra stała się dzięki temu nie tylko symbolem przynoszącej złe wieści prorokini, której w dodatku nikt nie wierzy, ale także jedną z pierwszych udokumentowanych kobiet (nieważne, że nieistniejącą naprawdę), której odebrano prawo do głosu, ponieważ odrzuciła mężczyznę, którego nie kochała ani nie pragnęła. Kasandra to tylko postać mitologiczna, ale na całym świecie niezmiennie od wieków odbiera się kobietom głos po to, aby uniemożliwić im decydowanie o sobie i swoim życiu bądź je za to decydowanie ukarać. O tym (i nie tylko o tym) pisze Rebecca Solnit w swoim zbiorze esejów, zatytułowanym (tak jak pierwszy esej) Mężczyźni objaśniają mi świat.

Owo objaśnianie świata albo panjaśnienie - z angielskiego mansplaining, połączanie słów man oraz explaining - to nic innego jak sytuacja, w której mężczyzna tłumaczy coś kobiecie nie dlatego, że sam jest specem w danej dziedzinie, a ona go prosi o podzielenie się wiedzą, lecz dlatego, że jest przekonany, iż to on, z racji tego, że jest mężczyzną, wie lepiej i ma większą wiedzę niż kobieta, mimo że ma ją porównywalną, a nierzadko nawet mniejszą. Solnit analizuje owo tłumaczenie świata, narzucanie własnego sposobu myślenia i pokazuje głębokie społeczne ukorzenienie tego, skutkujące tym, że czasem nawet najodważniejsze kobiety dają się uciszać. W dużej mierze mówi o tym pierwszy, tytułowy esej, który jest niestety zarazem najsłabszy ze wszystkich, jako zbyt anegdotyczny i za mało analizatorski (więcej analizy autorki będzie w kolejnych tekstach), a dla osoby o odpowiednio dużej wiedzy na temat postulatów i przemyśleń feminizmu dość oczywisty.

Na szczęście w kolejnych esejach jest lepiej, bowiem autorka skupia się w książce nie tylko na tłumaczeniu świata kobietom przez mężczyzn, ale także na ogólnym analizowaniu i pokazywaniu sytuacji kobiet na świecie, na przykład w kontekście przemocy. Solnit doskonale uzmysławia, jak ogromna jest skala przemocy wobec kobiet (W Stanach Zjednoczonych (...) jedna na pięć żyjących kobiet została albo zostanie zgwałcona (str. 25)), podaje liczne przykłady, nierzadko bardzo brutalne, powołuje się na statystyki, często gra na emocjach, ale w tym wypadku jest to wskazane, bo nawet osobom, którym wydaje się, że wiedzą, jak duży jest problem, otwierają się oczy na jego niewyobrażalną skalę. Autorka zdobywając się na szczególnie pozbawiony emocji język, gdy mówi o przemocy, wstrząsa, ale wstrząsa po to, aby uświadomić, a dzięki temu zmienić mentalność, za zmianą której pójdzie również zmiana śwista. Analizuje ona na przebiegu kolejnych esejów problem przemocy wobec kobiet i zastanawia się na jego rozwiązaniem, jednak nawet, gdy w niektórych tekstach nie dochodzi do konkretnej konkluzji, to jej eseje poświęcone przemocy robią wrażenie na czytelniczce/ku i niezwykle dotykają jej/go emocjonalnie, co jest również narzędziem zmiany świata.

Z przemocą związana jest także kwestia tego, że kobiety uczone są jak nie zostać ofiarami (na przykład że mają nie wracać późno do domu) lub pokazywane im jest, jak się bronić, nikt zaś nie uczy mężczyzn, aby nie gwałcić. Sprawia to, że istnienie przemocy traktuje się jako coś oczywistego (str. 38). Ponadto kwestionuje się poczytalność, wiarygodność czy zdolność do racjonalnego myślenia kobiet, które mówią o tym, że spotkała je przemoc, szczególnie seksualna, co ma na celu ochronę sprawców, tak samo jak sugerowanie, że oskarżenia o gwałty są fałszywe (w rzeczywistości mniej niż jeden procent wszystkich oskarżeń jest fałszywych - dokładnie 0,62%). To wszystko to narzędzia porządku społecznego, z którym Solnit próbuje walczyć studiując go i pokazując jego mechanizmy światu.

Inne ważne aspekty, o których autorka wspomina to nie widoczność publiczna kobiet lub problem odbierania praw nie tylko kobietom, ale ogólnie wszystkim, których pozycja jest w jakikolwiek sposób słabsza: imigrantom lub imigrantkom czy homoseksualistkom oraz homoseksualistom. Bezpośrednio jest z tym związany strach przed równością małżeńską, która znacząco, według jej przeciwników, mogłaby zmienić mentalność ludzi, czyli także kobiet, które mogłyby jeszcze bardziej dążyć do równości w swoich heteroseksualnych związkach - Solnit bardzo ciekawie analizuje powiązanie niższej pozycji społecznej kobiet z niższa pozycją osób LGBTQIA+.

Jeden z rozdziałów poświęcony został także aspektom językowym w walce o równe prawa kobiet i mężczyzn - mówi on o tym, jak język pomaga w walce z opresyjną kulturą, przemocą i seksizmem, ponieważ pozwala nadać nowe nazwy znanym zjawiskom, nazwy, za których zmianą pójdzie zmiana społeczna. Solnit opowiada o ciągle postępującym rozwoju tego języka, który przekształca się wraz ze świadomością, ale również pociąga za sobą jeszcze większą ewolucję świadomości innych. Niezwykle istotna jest tu także kwestia opowiadania kobiet o przemocy i reakcji słownych mężczyzn na nie; autorka przekonuje, że reakcja w stylu "ja tego nie robię" jest niewłaściwa, bo w mowie kobiet o przemocy chodzi o pokazanie ich strachu, a nie o pogłaskanie po głowie tych, którzy nie gwałcą oraz ich nagrodzenie czy dbanie o dobre samopoczucie; chodzi o dobre samopoczucie kobiet, które wyrażą swój strach. Niemniej w ostatnim eseju Solnit zwraca uwagę na to, że współczesny feminizm powinien poświęcić także uwagę psychice mężczyzn, którzy cierpią na nadmiar wymagań i również nie mogą się odnaleźć w zmieniającym się społeczeństwie, w którym ich pozycja była do tej pory stabilna i zagwarantowana.

Wątpliwość może wzbudzać fakt umieszczenia w zbiorku eseju poświęconemu twórczości Virginii Woolf, traktuje on jednak o tych aspektach jej twórczości, które są bardzo feministyczne, a zarazem bardzo queerowe. Mowa jest bowiem o wyjściu poza siebie, przekraczaniu własnych granic (w dowolnym znaczeniu tego słowa), o tym, że człowiek jest wielością, a nie jednością; również o tym, że pewność (zarówno optymizm, jak i pesymizm) wobec przyszłości jest kajdanami, które ograniczają nasze działanie. Solnit zwraca uwagę na to, że Woolf mówi o wyzwoleniu, wyjściu poza to, co swojskie, zwłaszcza dla kobiet (choć oczywiście dla mężczyzn też, ale my mamy jednak większe prawa i możliwości), by miały pełną swobodę wędrowania, po świecie i w wyobraźni (str. 108). Ten esej jest dla mnie akurat jednym z najważniejszych i najbardziej odkrywczych w całym zbiorze (ale oczywiście nie znaczy to, że jest to bezwzględnie najbardziej odkrywczy tekst tutaj). 

Mężczyźni objaśniają mi świat to nie zawsze odkrywcza pozycja, a część aspektów zostaje powtórzona w poszczególnych esejach, ale warto mieć na uwadze to, że powstawały one na przełomie sześciu lat i były pisane niezależnie od siebie, zatem nie jest to w żadnym razie minusem. Autorka nie zawsze analizuje problemy dokładnie, a czasem jedynie wzbudza emocje, jednakże cały zbiór to pozycja ogromnie warta przeczytania za sprawą niesionej wiedzy, otwierania oczu, uświadamiania i analizowania przynajmniej części kwestii. Mimo że nie wszystko było dla mnie odkrywcze, to w jakiś sposób pomogło uporządkować sobie własne przemyślenia, a część z nich lepiej wyrazić słowami. Zatem serdecznie polecam tę książkę każdemu, nawet osobom, którym wydaje się, że już są przekonani i wszystko wiedzą - chociażby dla fenomenalnego eseju o feministycznych aspektach twórczości Woolf, ale także dlatego, że Solnit zmusza do zastanowienia się, czy aby na pewno robimy wszystko, aby feminizm szerzyć i uświadamiać innych. Niezwykle wartościowa lektura. 

Moja ocena: 6,5/10

Rebecca Solnit, Mężczyźni objaśniają mi świat, Karakter, Kraków 2017.

Tytuł oryginału: Men Explain Things To Me.

Przekład: Anna Dzierzgowska.